Warszawskie dzielnice Służew i Ursynów są pełne muzyki. Przespacerujmy się nimi

Spacer lekcji dla szkół ponadgimnazjalnych: Warszawa – Służew i Ursynów
Czas trwania: 60’
Poziom: liceum
Materiały: tekst, ćwiczenia, zdjęcia, mapa
I. WSTĘP
Służew nad Dolinką to mieszkalne osiedle położone w południowej części Warszawy między Mokotowem a Ursynowem, nad Dolinką Służewiecką, gdzie od wieków istniała luźna zabudowa wiejska, nad którą góruje barokowy kościółek Św. Katarzyny. W latach międzywojennych od północy rozpoczęło się tu planowanie zielonej dzielnicy willowej, która nie została w pełni zrealizowana. Dopiero w latach 70. ruszyła budowa dużego blokowiska, odróżniającego się jednak od reszty dużym udziałem zieleni, bogactwem balkonów oraz specyficzną architekturą.
Przydziały na mieszkania często dostawali tu artyści i ludzie związani z kulturą, jak choćby Zdzisław Beksiński – komputerową rekonstrukcję początków Służewa można znaleźć w filmie Jana P. Matuszyńskiego Ostatnia rodzina. Obecny założenie urbanistyczne architektów Miastoprojektu, Jerzego Kuźmienki i Jerzego Nowaka, jest poważnie zaburzone licznymi nowszymi pawilonami, apartamentowcami i garażami, ale tworzy specyficzny ludzki mikroklimat, który świetnie opisał w swoim multimedialnym reportażu Filip Springer. Samą Dolinkę wyznacza Potok Służewiecki, zwany dawniej Sadurką, a jej przekształcenie z sadów w stronę parku nadzorował znany architekt krajobrazu Longin Majdecki.
Dalej na południe leży już Ursynów, jedna z największych warszawskiej sypialni, którego kręgosłup wyznacza Komisja Edukacji Narodowej z położonym pod nią tunelem metra. Urbanistyczną koncepcję szeregu organicznie ze sobą połączonych, lecz kameralnych w istocie osiedli współprojektował słynny architekt Marek Budzyński, także autor monumentalnego kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego. Proces budowy i zaludniania Ursynowa doczekał się filmowego uwiecznienia w postaci serialu Alternatywy 4, absurdalnej satyry na peerelowskie warunki mieszkaniowe i relacje społeczne w wielkiej płycie. Przy okazji wznoszenia bloków intensywnie przekształcono także rzeźbę terenu, tworząc szereg górek i jarów, z których w naszej części spaceru po Ursynowie Północnym najważniejsze są Koński Jar i Kopa Cwila, z której można podziwiać panoramę obu dzielnic. W bujnej zieleni uważne oko przechodnia dostrzeże także liczne rzeźby wapienne i żelbetowe w osiedlach Jary i Stokłosy, powstałe w ramach pleneru ZPAP pod kierownictwem Ryszarda Stryjeckiego.
Niektóre z nich podejmują tematy muzyczne, jak wypukłorzeźba Grajkowie Edmunda Majkowskiego czy ceramiczna Rodzina muzykująca Niny Mareckiej, znajdująca się na terenie ogródka jednego z mieszkańców i niszczejąca powoli z powodu braku środków (z postaci dziecka pozostała tylko noga...). Znakomicie współgra to z muzycznymi ulicami na Ursynowie Północnym i Służewie, wśród których patronów znajdziemy zarówno wielkich kompozytorów, jak i same terminy. Z tych pierwszych wymieńmy Jana Sebastiana Bacha, Wolfganga Amadeusza Mozarta i Béli Bartóka oraz Zygmunta Noskowskiego, Józefa Elsnera i Grażyny Bacewiczówny; wśród drugich ulice Sonaty, Batuty oraz po ursynowskiej stronie Dolinki – Nutki, Pięciolinii, Wokalna, Melodyjna, Wiolinowa Koncertowa, Symfonii, Okaryny i Eligijną; wisienką na torcie jest Skwer Muzyki Węgierskiej.
Oczywiście to nie wszystkie muzyczne akcenty na mapie Warszawy: szczęściarz Stanisław Moniuszko dostał swój adres w samym centrum (i z Filharmonią Narodową); podobnie uprzywilejowany został Fryderyk Chopin z miłą uliczką przy Alejach Ujazdowskich. Mieczysław Karłowicz i Ludomir Różycki sąsiadują ze sobą wśród pisarzy i postaci literackich na Starym Mokotowie, a Karol Szymanowski wylądował w socrealistycznym założeniu obok placu Hallera na Pradze Północ. Gorzej trafili Ludwig van Beethoven, hasający po nieużytkach między Sobieskiego a Czerniakowską, a nadzwyczaj kręta ulica Improwizacji okrąża dawną Hutę na Młocinach. Radni Żoliborza chcieli z kolei upamiętnić mieszkańca dzielnicy, Witolda Lutosławskiego, ale znaleźli dlań tylko skromne miejsce na Marymoncie...
Jednaj największy chyba skupisko znajdziemy na Imielinie, wśród wąskich przecznic Puławskiej, Tanecznej i Poleczki: pomiędzy magazynami i działkami wiją się tu mało sprzyjające spacerom ulice Poloneza, Mazura, Kujawiaka, Menueta, Gawota, Walczyka, Galopu, a nawet Samby, Flamenco, Rumby i Lambady czy enigmatyczne Pląsy. Niektóre z nich przechodzą pod południową obwodnicą w stronę Pyr, by dać asumpt do kolejnych: Serenady, Sarabandy, Fanfarowej, Organistów, Chóralna, Solistów, Puzonistów, Klarnecistów, Cymbalistów, Kobzy, Gajdy, Drumli, Katarynki, Pozytywki, Trombity, Dumki, oraz po prostu Muzycznej, Akustycznej, Szumiącej i Dźwiękowej.
Na naszym ograniczonym przestrzennie spacerze po Służewie i Ursynowie będziemy mieli okazję odetchnąć świeżym powietrzem Dolinki Służewieckiej i opowiedzieć o każdej z form i gatunków oraz kompozytorach patronujących okolicznym ulicom. Dodatkowo proponujemy poniższych parę ćwiczeń, które można indywidualnie zestawiać, rozwijać lub przetwarzać.
II. ĆWICZENIA
- Do jakiego zakresu pojęć odwołują się nazwy ulic Pięciolinii i Nutki, a do czego Koncertowa i Wokalna oraz Sonaty i Symfonii? Czy istnieje jakaś logika w ich układzie? Skąd wzięła się w tym wszystkim ulica Batuty? Warto przypomnieć miejską legendę o tej nazwie, która przedostała się nawet do Wikipedii... Czy wzajemne położenie ulic Okaryny i Elegijnej ma jakiś sens? Zapytajmy napotkanych mieszkańców, czy wiedzą, skąd pochodzą te nazwy... A czy wiedzą, jak kiedyś wyglądała Dolinka? Spróbujmy znaleźć miejsce fotografii Z3, ostatnią ocalałą zabudowę dawnej wsi na Służewie.
- Znajdźmy muzyczne rzeźby ukryte na terenie osiedla Jary. Na jakim instrumencie gra mężczyzna z Muzykującej rodziny (Z2, Puszczyka 10) oraz postaci z Grajków (ul. Koński Jar 6)? Czy znamy jeszcze jakieś muzyczne lub dźwiękowe rzeźby w Warszawie? A jakie pomniki kompozytorów możemy wspólnie wymienić i gdzie one stoją? Czy ktoś zauważył mural na jednym z bloków obok Kopy Cwila sfotografowany na Z1? Przypatrzmy się muzycznemu zapisowi i spróbujmy go zagrać w grupie.
- Skąd wśród największych polskich i austroniemieckich kompozytorów wziął się Béla Bartók i jakie postaci moglibyśmy widzieć odpoczywające na ławkach Skweru Muzyki Węgierskiej? Obejrzyjmy tabliczkę na Z4 i sprawdźmy czy nie brakuje na niej jakichś znaczków. Czy Bach i Mozart, patroni krzyżujących się ulic na Służewie, mogli się kiedykolwiek spotkać? Co jeszcze może ich łączyć: uprawiane gatunki muzyczne albo fakty z biografii? Czy Bach pisał sonaty i posługiwał się batutą? Ulicy Chopina nie znajdziemy w okolicy, ale jego autograf widnieje na zdjęciu Z5, skąd się tam wziął?
- Na Służewie i Ursynowie roi się od rozmaitych placówek oświatowych i punktów usługowych, które często przypadkiem dostały muzyczne adresy. Np. pod Bacha 10 można zarówno naprawić buty, jak i ostrzyc włosy – jak mógłby z tego skorzystać lipski kantor? Z kolei na Mozarta pod numerem 6 mieście się stomatolog, a pod numerem 10 salon urody: co wiemy o stanie zdrowia i wyglądzie wiedeńskiego klasyka? Czy jako kompozytor oferował „pełny zakres” usług (gatunków, stylów, obsad)?
- Podczas spaceru ulicą Symfonii zatrzymajmy się pod każdym numerem i przypomnijmy sobie najsłynniejsze symfonie w historii muzyki, ze szczególnym uwzględnieniem tych autorstwa Beethovena. Czy ulica ma więcej numerów niż 9? Jak kompozytorzy próbowali ominąć fatum dziewiątej symfonii (po której umierali Beethoven, Bruckner, Mahler i inni)? Czy moglibyśmy tyle samo uwagi poświęcić różnym sonatom – a jeśli nie, to co czyni symfonię tak ważną formą?
III. ZDJĘCIA
30 podpisanych zdjęć i 5 zdjęć-zagadek (Z1–Z5) do ściągnięcia.
- Skrzyżowanie ulic Bacha i Mozarta, fot. Jan Topolski
- Skrzyżowanie ulic Bacha i Sonaty, fot. Jan Topolski
- Rozkład mieszkań i klatek w bloku przy ul. Sonaty 6, fot. Jan Topolski
- Reklama nieistniejącego już punktu usługowego przy ul. Bacha 10, fot. Jan Topolski
- Obecnie działający salon fryzjerski przy ul. Bacha 10, fot. Jan Topolski
- Służewski Dom Kultury przy ul. Bacha 15, fot. Jan Topolski
- Reklama punktu kosmetycznego na bloku przy ul. Batuty 1a, fot. Jan Topolski
- Reklama gabinetu stomatologicznego przy ul. Mozarta 6, fot. Jan Topolski
- Reklama salonu urody przy ul. Mozarta 10, fot. Jan Topolski
- Tabliczka na nowym bloku położonym przy ul. Noskowskiego 2, fot. Jan Topolski
- Panorama osiedla, fot. Spółdzielnia Mieszkaniowa Służew nad Dolinką
- Budowa osiedla Służew nad Dolinką, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Budowa osiedla Służew nad Dolinką, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Budowa osiedla Służew nad Dolinką, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Powódź we wsi Służew w latach 60., źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Tabliczka na starym bloku przy ul. Nutki 2, fot. Jan Topolski
- Reklama przedszkola przy ul. Pięciolonii 10, fot. Jan Topolski
- Wejście do stacji metra Ursynów i podziemne przejście na ul. Bartóka, fot. Jan Topolski
- Wyjście ze stacji metra Ursynów w stronę ul. Koncertowej, fot. Jan Topolski
- Pierwsze przymiarki do budowy metra na al. KEN obok obecnej stacji Ursynów, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Budowa metra obok obecnej stacji Służew, źródło: Metro Warszawskie
- Reklama przedszkola przy ul. Koncertowej 6, fot. Jan Topolski
- Tabliczka na szkole podstawowej im. Chopina przy ul. Koncertowej, fot. Jan Topolski
- Balkon nad wejściem do bloku przy ul. Symfonii 1, fot. Jan Topolski
- Wejście do klatki bloku przy ul. Symfonii 4, fot. Jan Topolski
- Tabliczka na bloku przy ul. Symfonii 5, fot. Jan Topolski
- Ławka i oznaczenie Skweru Muzyki Węgierskiej, fot. Jan Topolski
- Latarenka przy wejściu do bloku przy ul. Wiolinowej, fot. Jan Topolski
- Tabliczka gimnazjum przy ul. Wokalnej, fot. Jan Topolski
- Miejskie oznaczenie ul. Wokalnej, fot. Jan Topolski
IV. MAPY
3 mapy do ściągnięcia.
M1 Teren osiedli Służew nad Dolinką oraz fragment Ursynowa Północnego, źródło: Targeo
M2 Proponowana trasa spaceru z zaznaczonymi miejscami Z1–Z5
M3 Historyczne mapy wsi Służew z XVIII-XIX wieku