Jedno z najpopularniejszych dzieł XX wieku
Części utworu:
Introduzione. Andante non troppo – Allegro vivace
„Presentando le coppie”. Allegro scherzando
„Elegia”. Andante non troppo
„Intermezzo interrotto”. Allegretto
Finale. Presto
Ten późny utwór węgierskiego kompozytora należy do najpopularniejszych dzieł XX wieku. Trochę nowoczesny i trochę konwencjonalny, stanowi pomost między dwiema epokami: zakorzenioną w tradycji klasycznej muzyką pierwszej połowy XX wieku oraz zrywającą z tradycją awangardą powojenną.
Bartók skomponował go w 1943 roku w Stanach Zjednoczonych, dokąd trzy lata wcześniej wyemigrował, zniesmaczony współpracą Węgier z nazistowskimi Niemcami. Mimo początkowej względnie dobrej passy, rzeczywistość amerykańska okazała się nieprzyjazna i kompozytor szybko popadł w niedolę, która zbiegła się z ciężką chorobą. Właśnie w tym trudnym momencie przyszło zamówienie na Koncert na orkiestrę. Jego prawykonanie odbyło się w Bostonie w 1944 roku. Rok później Bartók już nie żył.
Podobno propozycja napisania nowego utworu przedłużyła Bartókowi życie o dwa lata. Wystąpił z nią Sergiusz Kusewicki, działający w Stanach Zjednoczonych dyrygent pochodzenia rosyjskiego, któremu historia muzyki zawdzięcza powstanie wielu wybitnych dzieł, w tym Symfonii psalmów Igora Strawińskiego, opery Peter Grimes Benjamina Brittena, Turangalîli Oliviera Messiaena i Koncertu fortepianowego Arnolda Schönberga.
W Koncercie na orkiestrę słychać charakterystyczne dla Bartóka melodie ludowe – węgierskie, rumuńskie i czeskie. Są też rytmy Ameryki, echa impresjonizmu Debussy’ego i ekspresjonizmu Schönberga. Jak na koncert przystało, instrumenty traktowane są solistycznie. W istocie jest to jednak pięcioczęściowa symfonia. Otwiera ją długa Introdukcja, po której następuje II część Giuoco delle copie (Gra par), następnie III część Elegia, IV część Intermezzo interrotto (Intermezzo przerywane), wieńczy zaś Finale.
W IV części Bartók sparodiował VII Symfonię „Leningradzką” Dymitra Szostakowicza, której słuchał rok wcześniej w transmisji radiowej. Razem z innymi kompozytorami emigrantami – Schönbergiem, Hindemithem i Strawińskim – miał o tym utworze jak najgorsze zdanie. Żarcik obrócił się poniekąd przeciw Bartókowi: to właśnie parodia Szostakowicza jest najbardziej znanym tematem z całego dzieła.
Koncert na orkiestrę Béli Bartóka często wykonuje się obok Koncertu na orkiestrę (1954) Witolda Lutosławskiego. Utwory te łączy nie tylko wspólny tytuł. Także Lutosławski skomponował dziarski, folklorystyczny przebój filharmoniczny, który w niczym nie ustępuje swemu pierwowzorowi.
Monika Pasiecznik
Béla Bartók podczas nagrywania za pomocą gramofonu piosenek ludowych śpiewanych przez czeskich chłopów, autor nieznany, Wikimedia Commons, PD
