Kunsztowna msza oparta na najprostszym schemacie muzycznym
Utwory powstające w średniowieczu czy w renesansie rzadko były oznaczane tytułami. Z reguły tytułem stawały się po prostu pierwsze słowa kompozycji i to one pozwalały zidentyfikować dany motet czy madrygał. W przypadku mszy – po łacinie missa – nazwa wywodziła się na ogół od utworu, na którego kanwie taką mszę skomponowano. Jeśli była to np. antyfona Ave Regina caelorum, nazywano ją po prostu Missa Ave Regina caelorum. Czasem materiałem wyjściowym do skomponowania mszy była melodia, która przewijała się przez wszystkie części, stając się tak zwanym cantus firmus (melodia stała). Innym razem kompozytorzy – zwłaszcza żyjący w XVI wieku – brali na warsztat wielogłosowy motet czy chanson, odpowiednio je przekształcając i dekonstruując. Jednak w olbrzymiej liczbie mszy renesansowych spotykamy i takie, które nie są oparte na żadnym obcym utworze – pomysł wyjściowej melodii pochodzi od kompozytora.
Na takim szczególnym pomyśle oparta jest Missa Ut re mi fa sol la Palestriny. Cantus firmus tego utworu stanowi pochód sześciu kolejnych dźwięków, nazywanych wówczas heksachordem: od najniższego ut (dzisiejsze: „do”), aż po la. Wydawać by się mogło, że owa skrócona „gama” jest bardzo mało inspirującą melodią do skomponowania obszernego, pięcioczęściowego utworu, jakim jest msza Palestriny. Nic bardziej mylnego: heksachord pojawia się już na samym początku Kyrie, stając się tematem imitacji, przechodzącej przez wszystkie sześć głosów dzieła. Potem występuje jeszcze wielokrotnie: w różnych głosach, raz w dłuższych, raz w krótszych wartościach rytmicznych, niekiedy wznosi się (od ut do la), innym razem opada. Rzadko zresztą można go wysłyszeć, gdyż jest schowany w gęstwinie innych głosów, misternie skrywających tajemnicę utworu. Msze oparte na heksachordach tworzyli już poprzednicy Palestriny – trzeba przyznać, że trzeba było być nie lada mistrzem, by z tak prostej „melodii” wydobyć całą paletę możliwości.
dr Paweł Gancarczyk
„Anioł z dudami”, Jan Matejko, Wikimedia Commons, PD
