To arcydzieło nie doczekało się prawykonania za życia kompozytora
To arcydzieło nie doczekało się prawykonania za życia kompozytora. Powstało zresztą z nie do końca wyjaśnionych pobudek, które są przedmiotem gorących sporów wśród muzykologów. Wciąż nie wiadomo, dlaczego luterański kantor zabrał się do pisania pełnej, koncertującej mszy dla Kościoła katolickiego. Większość badaczy wiąże historię Wielkiej mszy h-moll ze śmiercią elektora Saksonii Fryderyka Augusta I (czyli Augusta II Mocnego, pierwszego władcy Polski z saskiej dynastii Wettynów) i sukcesją jego syna Fryderyka Augusta II (który objął tron polski po Stanisławie Leszczyńskim jako August III Sas). Po zgonie księcia w lutym 1733 roku nastąpiła pięciomiesięczna żałoba, obwarowana całkowitym zakazem wykonywania muzyki – Bach postanowił wykorzystać ten czas na pracę nad Kyrie i Gloria, z myślą o przedłożeniu ich nowemu władcy, u którego miał nadzieję zyskać posadę nadwornego kompozytora. Nadzieje spełniły się, aczkolwiek dopiero w 1736 roku, i raczej nie miały związku z wcześniejszym darem od Johanna Sebastiana.
Mimo to Bach kontynuował prace nad pełnym cyklem mszalnym. Być może miał nadzieję, że Msza zostanie wykonana przy okazji poświęcenia Kościoła Dworskiego w Dreźnie, którego budowę rozpoczęto w 1738 roku. Konsekracja świątyni nastąpiła jednak dopiero w rok po jego śmierci. Nie jest też wykluczone, że za decyzją kompozytora kryła się głębsza motywacja, podobnie jak w przypadku Sztuki fugi – czyli skompilowanie najcelniejszych fragmentów dotychczasowej twórczości w cykl, który z czasem zyskałby szersze zastosowanie niż kantaty na poszczególne niedziele i święta roku kościelnego. Jedno jest pewne: Msza h-moll stanowi monumentalną syntezę stylu Bachowskiego, harmonijnie łączącą katolicki kult chwały bożej z luterańską teologią krzyża.
Całość składa się z 26 ogniw wokalno-instrumentalnych, z których większość – poza wspomnianymi Kyrie i Gloria – opiera się na przetworzonym materiale z wcześniejszych kantat. W latach 1748-1749 Bach zgrupował części w czterech zeszytach, zatytułowanych Missa (pierwsze dwa ogniwa), Symbolum Nicenum (Credo), Sanctus oraz Osanna/Agnus Dei/Dona nobis pacem. Tytuł Die grosse katholische Messe nadano kompozycji dopiero w 1790 roku.
Istnieją hipotezy, że Kyrie powstało jako muzyka żałobna ku czci Augusta II Mocnego. Pierwsze Kyrie eleison, w tonacji h-moll, jest fugą na chór pięciogłosowy, po której następuje duet Christe eleison na dwa soprany, poprzedzający drugą chóralną fugę Kyrie eleison, tym razem czterogłosową. Napięcie między fakturą „rzymską”, nawiązującą do stylu Palestriny, a fragmentami chóralnymi w stylu kantatowym utrzymuje się zresztą w całej Mszy.
Dziewięć członów Credo (z duetem sopranu i altu oraz arią basową) układa się symetrycznie wokół środkowego Crucifixus na chór czterogłosowy, zaczerpniętego z kantaty Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen BWV 12. Symbolum Nicenum jest chronologicznie najpóźniejszą częścią utworu, skomponowaną zapewne w trzech ostatnich latach życia Bacha.
Msza h-moll zajmuje szczególną pozycję w ruchu wykonawstwa historycznego. Postulat ograniczenia składu wysunął już Albert Schweitzer, autor słynnej monografii Jan Sebastian Bach (1908). Nagranie Nikolausa Harnoncourta z 1968 roku było jedną z pierwszych docenionych przez krytykę interpretacji Mszy na instrumentach dawnych.
Dorota Kozińska
Fot. Luc De Leeuw, Flickr, CC BY-NC-SA
