Tą kompozycją Szymanowski zerwał z tradycją romantyczną i otworzył się na XX wiek
To jedno z najwybitniejszych muzycznych osiągnięć Karola Szymanowskiego, twórcy polskiego modernizmu, kompozytora znanego na całym świecie. Uznawany za pierwszy nowoczesny koncert skrzypcowy, zrywający z tradycją romantyczną i otwierający się na wiek XX.
Utwór powstał w lecie 1916 roku w Zarudziu, posiadłości Józefa Jaroszyńskiego, gdzie Szymanowski spędził dwa lata na zaproszenie gospodarza. Czas ten upływał w spokoju i koncentracji na pracy twórczej, czego efektem jest szereg bardzo udanych utworów skomponowanych w tym okresie (Mity, Maski, Metopy, III Symfonia i in.).
Prawdopodobną inspiracją przy pracy nad I Koncertem skrzypcowym był poemat Tadeusza Micińskiego Noc majowa. Utwór Szymanowskiego także jest swego rodzaju poematem na skrzypce i orkiestrę, zaś jego charakter jest najczęściej określany jako „baśniowo-fantastyczny”. Czas powstania I Koncertu skrzypcowego zbiega się z fascynacją kompozytora kulturą basenu Morza Śródziemnego i Orientu. Aurę oniryczności buduje wyrafinowana, przeważnie atonalna harmonika oraz orientalnie meandrująca melodyka partii skrzypiec. Muzyce Szymanowskiego przypisuje się też cechy żarliwej namiętności, wręcz erotyzmu emanującego z oryginalnie zinstrumentowanej partii orkiestry.
I Koncert skrzypcowy odbiega od typowych dla tego gatunku rozwiązań formalnych. Zamiast romantycznej wirtuozerii, mamy tu pogłębioną ekspresję uzyskaną dzięki organicznej jedności partii skrzypiec i orkiestry. Szymanowski dedykował swój Koncert skrzypkowi Pawłowi Kochańskiemu, który asystował kompozytorowi przy pracy i napisał efektowną kadencję.
Wybuch rewolucji październikowej uniemożliwił prawykonanie utworu w Petersburgu w roku 1917. Odbyło się ono dopiero sześć lat później w Filharmonii Warszawskiej. Solistą był nie Kochański, lecz Józef Ozimiński, orkiestrą dyrygował Emil Młynarski. W wykonaniu Pawła Kochańskiego I Koncert skrzypcowy Karola Szymanowskiego zabrzmiał dopiero w 1924 roku w Nowym Jorku, pod batutą Leopolda Stokowskiego.
Muzyczne walory I Koncertu skrzypcowego Karola Szymanowskiego doceniał już Alban Berg, studiując partyturę utworu w trakcie pracy nad własnym Koncertem skrzypcowym „Pamięci Anioła”. Blisko sto lat od powstania jest on jednym z najczęściej wykonywanych utworów Szymanowskiego. Doczekał się licznych nagrań w wykonaniu i pod batutą tak wybitnych muzyków, jak Konstanty Andrzej Kulka, Kaja Danczowska, Frank Peter Zimmermann, Simon Rattle czy Pierre Boulez.
Monika Pasiecznik
Fot. Rocky Raybell, Flickr, CC BY
