Koncert kościelny najbardziej znanego polskiego kompozytora w XVII-wiecznej Europie
Koncert kościelny Benedictio et Caritas zachował się w Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie – w obcych zbiorach zachowało się także wiele innych utworów Mielczewskiego, które pod najróżniejszymi wersjami jego trudnego dla cudzoziemców nazwiska badacze znajdują do dziś, co świadczy, że jego muzyka była grywana także poza granicami Polski.
Utwór przeznaczony jest na sześciogłosowy zespół wokalny (dwa soprany, alt, dwa tenory i bas), dwoje skrzypiec, cztery puzony i basso continuo. Choć dziś może to wydawać się zaskakujące, puzony były podstawą siedemnastowiecznej orkiestry – w muzyce polichóralnej (wokalno-instrumentalnej i czysto instrumentalnej) tworzyły kilkunastogłosowe chóry, często uzupełniane w najwyższym głosie skrzypcami lub cynkiem.
Benedictio et Caritas ma formę ritornelową (rondową) – pierwsze wejście chóru tutti, utrzymane w fakturze akordowej – powraca jako refren rozdzielający epizody o zmniejszonej, zmiennej obsadzie. Taki typ koncertu wokalnego pochodzi z Wenecji – ośrodka, który w okresie renesansu i baroku wywierał ogromny wpływ na muzykę religijną, a później także operową. Przykłady takiej formy można znaleźć w twórczości Giovanniego Gabrielego czy Claudia Monteverdiego.
Kompozycja zaczyna się instrumentalnym wstępem, określonym jako Sonata. Składa się on z akordowego odcinka w rytmie parzystym, przechodzącego w również akordową część trójdzielną, po której powraca takt parzysty. Po instrumentalnym wstępie następuje refren – wykonywany przez wszystkie głosy wokalne i instrumentalne. Jego tekst pochodzi z Apokalipsy św. Jana (7.12): Benedictio et claritas et sapientia et gratiarum actio, honor, virtus et fortitudo Deo nostro in saecula saeculorum amen (Błogosławieństwo i chwała, i mądrość, i dziękczynienie, i cześć, i moc, i potęga Bogu naszemu na wieki wieków! Amen [tł. Biblia Tysiąclecia]). Również i on utrzymany jest w fakturze akordowej, stanowiąc silny kontrast z epizodami solowymi i podając ten dość długi fragment tekstu w formie dobitnej, zapadającej w pamięć psalmowej recytacji na powtarzanych dźwiękach.
Dwa epizody są okazją do wirtuozowskich popisów solistów – koncertowania zgodnie z ówczesnym rozumieniem tego słowa: współbrzmienia i współzawodniczenia. Tekst pierwszego epizodu solowego: Cantate Domino opera eius et benedicte nomini eius, annunciate de die in diem salutare eius (Śpiewajcie Panu dzieła jego i błogosławcie imię jego, opowiadajcie dzień po dniu zbawienie jego) podzielony został pomiędzy sopran solo, któremu towarzyszą puzony i basso continuo (organy) oraz bas solo z towarzyszeniem skrzypiec i basso continuo, zaś ostatnią linijkę, wykonuje duet (alt i tenor) z towarzyszeniem basso continuo. Po następującym teraz refrenie epizod drugi przynosi jeszcze inną konfigurację barw i obsady: Cantate Domino in psalterio et cithara (Śpiewajcie Panu przy wtórze harfy i cytry) wykonują trzy głosy górne ze skrzypcami i basso continuo, którym odpowiadają trzy głosy dolne i basso continuo w metrum trójdzielnym (Cantate Domino). Następny fragment przynosi nie tylko zmianę obsady (trzy górne głosy i basso continuo), ale także szybsze wartości rytmiczne i zmianę faktury na imitacyjną ilustrując słowa cantate et psallite punktowaną fugowaną figuracją. Dalszy fragment in tubis in tubis ductiligus et voce tubae corneae (przy trąbach i dźwięku rogu) ilustruje te słowa pełną obsadą zespołu. Ostatnie pojawienie się refrenu opatrzone zostało niewielką kodą, podkreślającą słowa „Na wieki wieków! Amen”.
Barbara Świderska
Fot. Brian Wolfe, Flickr, CC BY-NC
