Część muzycznego tryptyku inspirowanego mitem o Tristanie i Izoldzie
Części utworu:
Introdukcja. Modéré, un peu vif
Pieśń miłosna 1. Modéré, lourd
Turangalîla 1. Presque lent, rêveur
Chant d’amour 2. Bien modéré
Radość krwi gwiazd. Vif, passionné avec joie
Ogród miłosnego snu. Très modéré, très tendre
Turangalîla 2. Un peu vif, bien modéré
Rozwój miłości. Bien modéré
Turangalîla 3. Bien modéré
Finał. Modéré, presque vif, avec une grande joie
Zdania co do wartości tego utworu były podzielone od początku jego istnienia. Wielu krytyków zarzucało Messiaenowi wątpliwy gust muzyczny, anachroniczny sentymentalizm, niespójność i eklektyzm. W istocie Turangalîla zawiera wszystkie najważniejsze cechy muzyki francuskiego twórcy: ptasie motywy, słodki liryzm, wyrafinowane harmonie i przede wszystkim oryginalne rytmy, połączone w artystycznie przekonującą całość.
Utwór powstał w latach 1946-1948 na zamówienie Sergiusza Kusewickiego. Messiaen nie lubił komponować na zamówienie, nie potrafił bowiem dotrzymywać warunków odnośnie do ustalonej obsady wykonawczej, czasu trwania utworu oraz terminu oddania partytury. Tym razem jednak miał wolną rękę: mógł skomponować, co tylko chciał. I skomponował utwór, jakiego z pewnością nikt inny by nie wymyślił!
Nazwał symfonię „śpiewem miłosnym” i „hymnem do radości”. Wraz z dwoma innymi utworami francuskiego kompozytora – Harawi na sopran i fortepian oraz Cinq rechants na chór – Turangalîla tworzy tryptyk inspirowany mitem o Tristanie i Izoldzie.
To utwór pokaźnych rozmiarów; trwa ponad godzinę i grywa się go jako jedyny punkt w programie koncertu. Składa się z 10 części o programowych tytułach: po wstępnej Introdukcji następują część 2 – Chant d’amour I (Pieśń miłosna I), część 3 – Turangalîla I, część 4 – Chant d’amour II, część 5 – Joie du Sang des Étoiles (Radość krwi gwiazd), część 6 – Jardin du Sommeil d’amour (Ogród snów miłosnych), część 7 – Turangalîla II, część 8 – Développement d’amour (Rozkwit miłości), część 9 – Turangalîla III, całość zamyka część finałowa Modéré, presque vif, avec une grande joie.
Tytuł Turangalîla pochodzi z sanskrytu i oznacza model rytmiczny, opisany w XIII-wiecznej hinduskiej encyklopedii muzycznej Sanhita Ratnakara. Turanga odnosi się do tempa (dosłownie oznacza jeźdźca), lîla oznacza grę, lekkość, wdzięk. Rytm ten pojawia się również w symfonii Messiaena.
Monstrualnych rozmiarów orkiestra obejmuje wiele instrumentów dętych i perkusyjnych, a także fortepian solo i fale Martenota. Rozbudowane kadencje fortepianu – napisane z myślą o Yvonne Loriod, studentce, a wkrótce żonie kompozytora – czynią z Turangalîli niemal koncert na fortepian i orkiestrę. Muzyka brzmi egzotycznie dzięki oryginalnej instrumentacji. Instrumenty klawiszowe stylizowane są na gamelan.
Premiera Turangalîli odbyła się 1949 roku w Bostonie. Tamtejszą orkiestrą dyrygował Leonard Bernstein (Kusewicki się rozchorował), partię fortepianu zagrała Yvonne Loriod, a partię fal Martenota – Ginette Martenot. Od roku 1953 partię fal Martenota realizowała najczęściej Jeanne Loriod, siostra Yvonne. Pierwsze wykonanie w Europie odbyło się w 1950 roku w Aix-en-Provence.
Messiaen lubił wplatać w muzykę symboliczne tematy. W Turangalîli wymienia cztery takie tematy: pierwszy występuje na ogół w puzonach i jest określany jako „temat-posąg” – Messiaen wskazuje na prekolumbijskie meksykańskie posągi. Drugi temat, grany przez dwa klarnety, to „temat-kwiat”, trzeci – najważniejszy, pojawiający się w rozmaitych wcieleniach dźwiękowych – to „temat miłości”, a czwarty to następstwo akordów fortepianowych, przecinających orkiestrę.
Monika Pasiecznik
Il. „Tristan i Izolda”, Edmund Leighton, Wikimedia Commons, PD
