Siedemnastowieczna antyfona maryjna z towarzyszeniem organów
Z twórczości zakonnika (cystersa albo benedyktyna) i kompozytora Stanisława Sylwestra Szarzyńskiego zachowało się jedynie około dziesięciu utworów, z których większość stanowi wokalno-instrumentalna muzyka religijna. Niewiele wiemy o życiu i działalności twórczej tego kompozytora, nieznane są daty jego urodzin i śmierci Jedyną pewną informacją jest to, że większość jego utworów zachowało się w bibliotece kolegiaty w Łowiczu. Być może był zatem związany z tym miastem.
Jego jedyny znany utwór instrumentalny to Sonata na dwoje skrzypiec i basso continuo. Z utworów wokalno-instrumentalnych połowę stanowią koncerty kościelne na głos z towarzyszeniem instrumentów. Jednym z nich jest Ave Regina caelorum na sopran, dwoje skrzypiec, basso continuo i trzecie skrzypce ad libitum (czyli uwzględniane lub nie, zależnie od możliwości wykonawczych). Jest to antyfona maryjna, którą – w czasach gdy msze i inne nabożeństwa miały bogatą oprawę muzyczną, a przy kościołach działały kapele – wykonywano na zakończenie komplety (łac. completorium), ostatniej z liturgii godzin, odprawianej przed udaniem się na spoczynek. Utwór Szarzyńskiego nie nawiązuje w żaden sposób do oryginalnej melodii chorałowej dla tego tekstu, ale utrzymany jest w stylu utworów, jakie od początku XVII wieku zaczęły w muzyce liturgicznej wypierać renesansową polifonię – choć Szarzyński pisał także w starym stylu: zachowała się jego niekompletna msza w stile antico.
Ten nowy styl muzyki religijnej łączył ekspresyjny śpiew i instrumenty, które zyskują teraz niezależną rolę – grają samodzielne części, dialogują, koncertują (łac. concertare – współzawodniczą) z głosem solowym, zaś towarzyszące śpiewakom i instrumentom organy grają partię basso continuo, czyli realizują harmonię, a nie jak poprzednio zdwajają głosy kompozycji. Ave Regina rozpoczyna się siedmiotaktowym, powolnym wstępem instrumentalnym, określonym jako Sonata, który swoją ekspresję zawdzięcza przejmującej harmonii. Po nim następuje część w takcie trójdzielnym, w której opracowane zostały dwie pierwsze linijki tekstu Ave, Regina caelorum, Ave, Domina Angelorum (Bądź pozdrowiona, Królowo niebieska, Bądź pozdrowiona, o Pani Anielska) - poszczególne frazy wokalne z towarzyszeniem basso continuo przedzielają wejścia opadającej chromatycznie frazy zespołu smyczkowego. Pozostała część tekstu została opracowana w następnej, szybkiej części w takcie parzystym, w której dialogi instrumentów i głosu stają się szybsze i bardziej nieprzewidywalne, obejmując od kilku taktów do zaledwie połowy taktu. Głos solowy operuje kontrastami, zestawiając niespokojną retoryczną figurę exclamatio (wznoszące się skoki kwartowe na słowach Ex qua mundo lux est orta [ z której pochodzi światło dla świata], a później vale [bądź pozdrowiona]) ze statycznością powtarzanych dźwięków następnych fraz.
Barbara Świderska
Ave, Regina caelorum,
Ave, Domina Angelorum:
Salve, radix, salve, porta
Ex qua mundo lux est orta.
Gaude, Virgo gloriosa,
Super omnes speciosa,
Vale, o valde decora,
Et pro nobis Christum exora.
Bądź pozdrowiona, Królowo niebieska
Bądź pozdrowiona, o Pani Anielska,
Witaj początku, bramo tej świętości,
Która oświeca błędy świat w ciemności.
Wesel się, Panno przenajchwalebniejsza,
Nad wszystkie panny Tyś najozdobniejsza.
O Pani nasza, Twoimi modłami,
Chrystusa, Syna Twego, proś za nami.
(tł. Anonim XVIII w.)
Fot. Łowicz w XVII wieku, mapa Brauna i Hogenberga, Wikimedia Commons, PD
