Faktura muzyczna

Materiały:

• nagrania następujących utworów:

- W. A. Mozart Koncert klarnetowy A-dur KV 622, cz. III (Concerto per clarinetto)

- C. Saint-Säens Łabędź z Karnawału zwierząt (Le Cygne)

- F. Chopin Nokturn Des-dur op. 27 nr 2

- G. de Machaut Je vivroie liement (wykonanie Gothic Voices)

- Kyrie z VIII Mszy gregoriańskiej (Mass VIII, Gregorian Chant)  

- J. S. Bach Kanon w oktawie z Kunst der Fuge (Canon alla octava, wykonanie Keller Quartet)

- J. S. Bach Contrapunctus IX z Kunst der Fuge (najlepiej w wykonaniu Emerson Quartet)

• partytury wyżej wymienionych utworów Mozarta, Saint-Säensa, Chopina i Bacha - w załączniku
• test dla uczniów w formie tabeli - w załączniku
• prezentacja ppt - w załączniku
• film z cyklu Muzykoteka szkolna – seria dla uczniów gimnazjum, odc. 3 Melodia
• instrument: fortepian, pianino keyboard lub inny umożliwiający zagranie kilku melodii

Przebieg lekcji:

1. Projekcja filmu

2. SLAJD NR 1, 2 Pojęcia melodii i akompaniamentu

• Zapowiadamy uczniom, że za chwilę zabrzmi fragment pewnego utworu instrumentalnego (będzie to pierwsze 8 taktów III części Koncertu klarnetowego A-dur Mozarta). Prosimy ich, aby po wysłuchaniu spróbowali określić, który instrument był tu „najważniejszy”, najbardziej przyciągał uwagę. Być może będą problemy z rozpoznaniem instrumentu – należy pokazać wówczas pierwszą stronę partytury (bez względu na to, czy uczniowie znają nuty, czy nie) SLAJD NR 3 i objaśnić, jakie instrumenty/grupy instrumentów reprezentują poszczególne pięciolinie, następnie ponownie wysłuchać tego fragmentu. Prosimy uczniów, by wyjaśnili dlaczego, ich zdaniem, to klarnet jest „najważniejszy”. Wśród odpowiedzi powinno paść słowo „melodia”. Pytamy, co w takim razie z pozostałymi instrumentami, czy ich partie słyszymy oddzielnie, czy raczej jako całość, jaka jest ich rola. Jeśli nie padnie słowo „akompaniament”, wprowadzamy je i w najprostszy sposób definiujemy (najlepiej wspólnie z uczniami) za pomocą pojęć „tło” i „towarzyszenie” SLAJD NR 4 . Krótko podsumowujemy ten fragment lekcji - w podanym przykładzie występuje melodia i akompaniament. SLAJD NR 5
• Przedstawiamy inny przykład ilustrujący taką sytuację - Łabędź Camila Saint-Säensa z Karnawału zwierząt. Pokazujemy partyturę SLAJD NR 6 i przedstawiamy instrumenty, słuchamy fragmentu i prosimy uczniów, by wskazali, jaki instrument  gra melodię, a jakie akompaniament. Zwracamy uwagę na pewną schematyczność akompaniamentu.
• Ostatni przykład - zapowiadamy, że teraz będzie grał tylko 1 instrument i pokazujemy partyturę Nokturnu Des-dur op. 27 nr 2 Chopina SLAJD NR 7, wskazując na 2 pięciolinie, wyjaśniamy, że są to partie lewej i prawej ręki. Wspólnie słuchamy fragmentu i ponownie prosimy uczniów o wskazanie melodii i akompaniamentu.
• Poprosimy uczniów o słuchowe zanalizowanie kolejnego przykładu - prezentujemy Je vivroie liement  Guillaume’a de Machaut w wykonaniu Gothic Voices. Co to było? Odpowiedź: sama melodia.
• Prezentujemy kolejny przykład: Kyrie z VIII Mszy gregoriańskiej, pytanie i odpowiedź oczywiście te same.
• Inicjujemy dyskusję na temat tych dwóch przykładów - czy utwór może składać się z samej melodii? Czy akompaniament do melodii zawsze jest potrzebny? Czy brzmiało to dobrze, czy źle? SLAJD NR 8
• Prezentujemy uczniom partyturę Kanonu w oktawie z Kunst der Fuge Bacha SLAJD NR 9 i słuchamy fragmentu (najlepiej w wykonaniu na 2 różne instrumenty, np. Keller Quartet). Prosimy o zanalizowanie tego, co widzą, naprowadzając ich w razie problemów. Pierwsza obserwacja powinna brzmieć: dwie melodie. Prosimy o dokładniejsze przyjrzenie się relacjom między nimi: gramy 4 pierwsze takty górnego głosu i zaraz potem 4 pierwsze takty dolnego, ewentualnie jeszcze kolejne 4 takty górnego i analogiczne dolnego. Wniosek: to jest ta sama melodia, tylko powtórzona z opóźnieniem/przesunięciem w czasie.
• Wprowadzamy w tym momencie pojęcie kanonu SLAJD NR 10. Podkreślamy brak akompaniamentu - żadna z melodii nie jest akompaniamentem, „tłem”, czymś mniej ważnym wobec drugiej, obydwie są tak samo ważne.
• Wyjaśniamy, że istnieją kanony przeznaczone również do śpiewania, pytamy uczniów, czy czasem nie znają jakiegoś. Być może pojawi się tytuł Panie Janie. SLAJD NR 11 Prosimy uczniów o wspólne zaśpiewanie, następnie dzielimy klasę na 2 grupy i próbujemy wykonać to w formie kanonu 2-głosowego. W zależności od możliwości uczniów można spróbować również wykonania w postaci 3- lub 4-głosowej - jeśli się to uda, zwracamy uczniom uwagę, że zabrzmiały 3 (lub 4) melodie jednocześnie - kanon nie musi być ograniczony do dwóch.
• Prosimy uczniów o wysłuchanie kolejnego przykładu - prezentujemy go z partyturą SLAJD NR 12 (będzie to Contrapunctus 9 z Kunst der Fuge Bacha, najlepiej w wykonaniu Emerson Quartet). Pytanie: co tu widzimy - melodię? Akompaniament? Odpowiedź: 4 melodie. Być może padnie sugestia, że jest to również kanon. Wyjaśniamy, że pomimo pewnych podobieństw - melodie wchodzą po kolei z opóźnieniem i przynajmniej na początku wyglądają tak samo - jest to inny rodzaj utworu, zwany fugą. Początek wygląda jak w kanonie, ale potem każdy instrument gra już inną melodię, choć w ich partiach pojawiają się często takie same fragmenty (w tym miejscu można pokazać w partyturze kilka wejść tematu poza ekspozycją) SLAJDY NR 13, 14, 15 .
• Zwracamy uwagę, że - podobnie jak w przypadku kanonu - nie ma tu akompaniamentu, są same melodie, z których żadna nie jest „ważniejsza” od innych.

3. Jednogłosowość - melodia bez akompaniamentu

4. Polifonia - kilka melodii bez akompaniamentu

5. Pojęcia jednogłosowości, polifonii i homofonii

• Podsumowujemy to, czego uczniowie dowiedzieli się o różnych zestawieniach melodii/akompaniamentu w muzyce, wprowadzając pojęcia jednogłosowości (1 melodia) SLAJD NR 16 , polifonii SLAJD NR 17 (kilka melodii jednocześnie, tu trzeba wyjaśnić, że na rysunku przedstawiono tylko przykładową liczbę melodii, że może być ich 2 lub więcej) i homofonii (melodia akompaniament) SLAJD NR 18 .
• Wprowadzamy pojęcie faktury muzycznej, objaśniając, że mówi ono o relacjach między instrumentami/głosami - czy są względem siebie równorzędne, czy też któreś dominują nad innymi SLAJD NR 19. Jednogłosowość, polifonia i homofonia to rodzaje faktury SLAJD NR 20.

6. Powtórzenie

Rozdajemy uczniom tabelki do wypełnienia (lub prosimy o narysowanie w zeszycie). Zadanie będzie następujące: nauczyciel będzie prezentował przykłady muzyczne (oznaczone po prostu jako „Przykład 1”, „Przykład 2” itd.) - będą to fragmenty wszystkich wysłuchanych dzisiaj utworów przedstawione w innej niż do tej pory kolejności. W każdym przykładzie uczeń powinien przyporządkować utwór do którejś z trzech faktur np. stawiając w odpowiednim miejscu krzyżyk.

 

PRZYKŁAD	JEDNOGŁOSOWOŚĆ	HOMOFONIA	POLIFONIA
1
2
3
4
5
6
7

 

Sprawdzamy i omawiamy wyniki.

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych

Załączniki:

1) Prezentacja - do pobrania tutaj