Fenomen III Symfonii Henryka Mikołaja Góreckiego

Materiały:

• wydruki załączników:

- Załączniki nr 1-7: po 1 egzemplarzu

- Załączniki nr 8-10: po 3-4 egzemplarze z każdego

- Załącznik nr 11: dla każdego ucznia po jednym egzemplarzu

• nagrania następujących utworów (dostępne w internecie):

- Arvo Pärt Fratres (najlepiej w wersji orkiestrowej)

- John Taverner Ikon of Light

• przygotowane następujące linki:

- ze strony „Trzej kompozytorzy":

• „Oś czasu" z rokiem 1976 pośrodku
• nagranie III Symfonii Henryka Mikołaja Góreckiego
• nagranie Mi-parti Witolda Lutosławskiego
• nagranie Wariacji Sacherowskiej Witolda Lutosławskiego
• nagranie Magnificat Krzysztofa Pendereckiego
• opinie na temat III Symfonii Henryka Mikołaja Góreckiego

- ze strony Programu Drugiego Polskiego Radia: nagranie audycji Ewy Szczecińskiej pt. Spór o III Symfonię Góreckiego (należy włączyć link do nagrania)

• prezentacja w formacie ppt (w załączeniu)
• tablica, kreda
  
  

Przebieg lekcji

1. Górecki na listach przebojów

• Nie zdradzając uczniom, co dokładnie jest tematem dzisiejszej lekcji, pytamy, z czym kojarzy im się muzyka początku lat 90. SLAJD NR 1 . Być może usłyszymy nazwy jakichś zespołów.
• Proponujemy, że przyjrzymy się teraz brytyjskim listom najpopularniejszych płyt z roku 1993 – wyświetlamy listę z 9 stycznia SLAJD NR 2 i 16 stycznia SLAJD NR 3 (niezawierające jeszcze płyty Góreckiego), pytamy uczniów, czy znane są im jakieś nazwy zespołów lub tytuły.
• Klasę dzielimy na kilka grup (po 3-4 osoby), każdej grupie wręczamy wydruk takiej listy albumów (załączniki nr 1-7) – z różnych tygodni roku 1993 (na każdej jest już nazwisko Góreckiego) i prosimy, by uważnie przyjrzeli się tym listom: czy coś zwróci ich szczególną uwagę SLAJD NR 4. Dajemy im chwilę czasu.
• Zbieramy odpowiedzi od kolejnych grup (ustnie): prawdopodobnie wynik będzie ten sam – polskie nazwisko i nietypowy dla tej muzyki tytuł: Symphony.
• Prezentujemy SLAJD NR 5 z okładką płyty.
• Wyjaśniamy, że to faktycznie polski kompozytor i że ów album zawiera coś, co określa się zwykle mianem „muzyki poważnej". Podajemy już pełną statystykę płyty SLAJD NR 6

- przez 18 tygodni 1993 roku (23 stycznia – 19 czerwca) album znajdował się na listach najlepiej sprzedających się płyt wszystkich rodzajów (jak było widać, pozostałe pozycje na owych listach zajmowały albumy z muzyką pop), sięgając 6. miejsca (13 i 20 lutego 1993)

- na listach najlepiej sprzedających się albumów z muzyką klasyczną w Stanach Zjednoczonych płyta utrzymywała się przez 138 tygodni (z czego w ścisłej czołówce 38 tygodni)

- sprzedanych zostało ponad milion jej egzemplarzy.

• Wspólnie dochodzimy do wniosku, że to się zazwyczaj nie zdarza z muzyką symfoniczną – będziemy więc dalej próbowali dociec, na czym polega fenomen tego utworu.

2. Kontekst

• Wyjaśniamy, że utwór został skomponowany w roku 1976 SLAJD NR 7, proponujemy więc uczniom, iż przyjrzymy się innym powstałym w owych czasach kompozycjom.
• Otwieramy Oś czasu na stronie „Trzej kompozytorzy" i podświetlamy wymienione niżej okienka z adnotacjami o utworach – przy każdym kolejnym głośno odczytujemy tytuł i prezentujemy krótki fragment nagrania (kilkanaście do 20 sekund):

- rok 1976: Mi-parti Witolda Lutosławskiego (nagranie ze strony „Trzej kompozytorzy", od ok. 5'20'')

- rok 1976: Wariacja Sacherowska Witolda Lutosławskiego (nagranie ze strony „Trzej kompozytorzy", od ok. 2'10'')

- rok 1974: Magnificat Krzysztofa Pendereckiego (nagranie ze strony „Trzej kompozytorzy", od ok. 5'00'')

• Następnie prezentujemy 2-3 krótkie fragmenty III Symfonii Góreckiego ze strony „Trzej kompozytorzy" (jeśli z cz. I to nie sam początek). Pytamy uczniów, czy dostrzegli jakąś różnicę między tamtymi utworami a III Symfonią – dyskusja, zachęcamy uczniów, by próbowali własnymi słowami opisać to, co słyszeli.
• Charakteryzujemy krótko zjawisko Nowej Prostoty i jej kontekst w latach 70. SLAJD NR 8: po dziesięcioleciach dominacji dysonansowych brzmień (wyjaśniamy pojęcie dysonansu, jeśli jest nieznane) i skomplikowanych struktur w muzyce współczesnej nastąpiło pewne nimi znużenie i chęć powrotu do muzyki prostszej, łagodniejszej w brzmieniu i bardziej przejrzystej, czemu towarzyszyła tęsknota za porzuconą jakoby przez awangardę duchowością SLAJD NR 9. Nurt ten objawił się w latach 70. właśnie, a III Symfonia Góreckiego jest ucieleśnieniem tych postulatów. Zwracamy jednak uwagę, że Górecki nie działał w kompletnej próżni – wymieniamy innych przedstawicieli tego nurtu SLAJD NR 10: Arvo Pärta (prezentujemy krótki fragment Fratres – najlepiej w wersji orkiestrowej –  podobnie jak III Symfonia Góreckiego powstała w 1976 roku) i Johna Tavernera (prezentujemy krótki fragment utworu kilka lat późniejszego – z 1984 r. – Ikon of Light).
• Podkreślamy, że pierwsze wykonania III Symfonii Góreckiego wywołały skrajne reakcje – od zachwytu po głosy oburzenia. Głośno odczytujemy opinie Andrzeja Chłopeckiego, Ludwika Erhardta i Tadeusza A. Zielińskiego ze strony „Trzej kompozytorzy" (recenzje III Symfonii Góreckiego). Prezentujemy opinię Małgorzaty Gąsiorowskiej na temat przyczyn tego krytycznego przyjęcia utworu, przedstawioną w audycji Ewy Szczecińskiej (audycja Ewy Szczecińskiej – od 3'26'' do 4'17'').
• Pytamy jednak uczniów, czy ich zdaniem słuchacze muzyki rockowej z początku lat 90. byli świadomi owych kontekstów muzyki współczesnej lat 70.? Raczej nie, więc dalej poszukujemy odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie.

3. Tekst

• Przypominamy, że symfonia to zwykle dość długi, kilkuczęściowy utwór orkiestrowy SLAJD NR 11, którego obsada niekiedy wzbogacana bywa o elementy wokalne. Tak też jest w tym przypadku – w III Symfonii występuje orkiestra i śpiewający solo głos kobiecy – sopran SLAJD NR 12.
• Wyjaśniamy, że utwór składa się z 3 części, w każdej z nich sopran śpiewa inny tekst. Dzielimy klasę na 3 grupy, każdej wręczamy kartki z tekstem jednej z części – po kilka na grupę (załączniki nr 8-10) i prosimy o dokonanie krótkiej analizy pod względem języka (współczesny/ dawny/ ludowy), treści, nastroju, wiodących motywów itp. SLAJD NR 13
• Prosimy przedstawicieli każdej z grup o przedstawienie wniosków, następnie pytamy klasę, czy jakieś cechy się powtarzają, czy znajdują jakieś elementy wspólne dla tych trzech tekstów – wypisujemy je na tablicy (śmierć, opłakiwanie, żal, utrata, lament, ból itp.).
• Wyjaśniamy autorstwo i kontekst powstania tekstów, podajemy również tytuł całej symfonii SLAJD NR 14:

- tekst cz. I to fragment Lamentu świętokrzyskiego z XV wieku

- tekst cz. II napisała podczas wojny 18-letnia dziewczyna na ścianie celi gestapowskiego więzienia w Zakopanem

- tekst cz. III pochodzi ze śląskiej pieśni ludowej

- pełen tytuł utworu: Symfonia pieśni żałosnych.

• Pytamy, czy dobór tych tekstów – bardzo przejmujących i związanych z emocjami towarzyszącymi śmierci – może wyjaśniać fenomen popularności utworu? Odpowiedź: chyba nie do końca, tym bardziej, że we wspomnianym wcześniej nagraniu z 1992 r. (jak i we wszystkich innych) sopranistka Dawn Upshaw śpiewała po polsku, w języku niezrozumiałym w krajach anglosaskich.

4. Muzyka SLAJD NR 15

• Rozdajemy uczniom kartki z wypisanymi rozmaitymi określeniami dotyczącymi różnych aspektów muzyki (tempa, nastroju, wyrazowości, złożoności, komplikacji/ prostoty itd.) (załącznik nr 11) i prosimy ich o wstępne przestudiowanie tej listy.
• Prezentujemy teraz dłuższe fragmenty każdej z części symfonii (ze strony „Trzej kompozytorzy"), prosząc, by w trakcie słuchania uczniowie zaznaczali na listach te cechy, które ich zdaniem pasują do muzyki.
• Po zakończeniu słuchania prosimy uczniów o podanie „pasujących" – ich zdaniem – określeń, notujemy je na tablicy.
• Pytamy, czy coś z tego zestawienia pozwala znaleźć odpowiedź na pytanie o fenomen popularności utworu SLAJD NR 16 – dyskusja.
• Na koniec przytaczamy próby wyjaśnienia tej kwestii podawane przez różnych muzykologów:

- wypowiedź Adriana Thomasa (wywiad przeprowadzony przez Beatę Bolesławską dla „Ruchu Muzycznego", nr 3/2011):

- Czy ktokolwiek w Polsce lub poza jej granicami spodziewał się, że III Symfonia odniesie tak wielki sukces?
- Nie. W piątek 12 listopada [dzień śmierci H.M. Góreckiego - BBL] słuchałem w Programie 3 Radia BBC wypowiedzi Boba Hurwitza z firmy Elektra Nonesuch. Wspominał on sesję nagraniową Symfonii z Dawn Upshaw, London Sinfoniettą i Davidem Zinmanem. Myślał wówczas: „To jest coś nowego, cennego, możemy sprzedać jakieś czterdzieści, pięćdziesiąt tysięcy płyt". Zatem nawet on się nie spodziewał ani tym bardziej nikt inny. Nie ulega wątpliwości, że III Symfonia nie zdobyłaby tak szerokiej publiczności, gdyby nie była utworem interesującym. Zapytał mnie ktoś, czy jej sukces zależał od stacji radiowych, które ją nadawały. Oczywiście, w jakimś stopniu, ale jeśli utwór nie jest naprawdę dobry, to ludzie go nie kupią - musi zatem coś w tej muzyce być. Każda z trzech części III Symfonii jest całkiem inna. Każda ma głęboko zapadającą w pamięć konstrukcję, fakturę, melodię, narrację - w chwili powstania było to po prostu coś niezwykle świeżego. Najwspanialsze jest, że III Symfonia zaczęła żyć własnym życiem, niezależnym od kompozytora. Stało się to w latach dziewięćdziesiątych, nieważne z jakiej przyczyny. To jest cud, tajemnica. I jest to dar. Górecki - niezamierzenie - sprawił swoją symfonią światu prezent. Ponieważ ludzie niebędący muzykami natychmiast uznali, że jest w niej coś, co do nich przemawia. Na tym jej tajemnica polega: nieudawane poczucie żalu, modlitewność pieśni, ale także wyjście poza ów żal do czegoś ponad, czegoś transcendentalnego. To wydaje mi się ważne. Ludzie nie zaczęli słuchać tej muzyki i nie pokochali jej dlatego, że była o czymś strasznym, o Auschwitz, o wojnie w tym czy innym kraju - ona nie jest o żadnej z tych spraw i nie dlatego ludzie ją pokochali. Pokochali ją, ponieważ przemawiała bezpośrednio do nich i dzięki temu mogła stać się ich własnością.

- wypowiedź Beaty Bolesławskiej w audycji Ewy Szczecińskiej audycja Ewy Szczecińskiej (od ok. 25'00'' do 27'40'' i potem od ok. 29'00'' do 30'26'').

5. Podsumowanie – wspólnie przypominamy sobie podstawowe informacje o utworze SLAJD NR 17:

-        aparat wykonawczy i budowa

-        wykorzystane teksty i ich przesłanie

-        cechy muzyki (narodziny Nowej Prostoty)

-        czas powstania i niezwykła historia nagrania z 1992 r.

6. Zadanie domowe SLAJD NR 18: wysłuchać utworu w całości (ze strony „Trzej kompozytorzy") i opisać swoje osobiste refleksje (w tekście na pół strony).

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych