Głosy | Muzykoteka Szkolna

poziom: szkoła podstawowa

czas trwania: 45 min

Temat lekcji: Głosy

Scenariusz lekcji dla kl. IV-VII szkoły podstawowej

Czas trwania lekcji: 45 minut

Cel lekcji - po zajęciach uczeń:

wie, od czego zależy wysokość głosu, rozumie procesy związane z jej zmianami
zna klasyfikację głosów
osłuchuje się z wokalnym repertuarem solowym, zespołowym i chóralnym
wie, czym jest ansambl sceniczny, stały zespół wokalny i chór
zna rodzaje chórów
wie, jak wygląda praca chóru
poznaje sposób funkcjonowania chór VRC

Materiały:

Puccini Vissi d’arte – aria z opery Tosca w wyk. Sonya Yoncheva
Donizetti Pour une femme de mon nom – aria z opery Córka pułku, wyk. Ewa Podleś
Bizet Près des remparts de Séville z opery Carmen, wyk. Elīna Garanča
Donizetti https://www.youtube.com/watch?v=_OhzmoTpM64 – aria z opery Napój miłosny, wyk. Roberto Alagna
Moniuszko Ten zegar stary – aria z opery Straszny dwór, wyk. Bernard Ładysz
A. Mozart Fin ch'han dal vino – aria z opery Don Giovanni, wyk. Mariusz Kwiecień
Bellini Casta diva – aria z opery Norma, wyk. Anna Netrebko
Wagner Ein Schwert verhieß mir der Vater z dramatu muzycznego Walkiria, wyk. Jonas Kaufmann
F. Haendel Da tempeste – aria z opery Julisz Cezar, wyk. Amanda Forsythe
A. Mozart Hm! Hm! Hm! – kwintet z opery Czarodziejski flet
Monteverdi Fumia la pastorella, wyk. Les Arts Florissants
Monteverdi Lasciate i monti – chór z opery Orfeusz
S. Bach Wielka msza h-moll (początek)
A. Mozart Confutatis z Requiem
Verdi Gloria all’Egitto – chór z opery Aida
Fauré In paradisum z Requiem
Ligeti Lux aeterna
F. Haendel Lascia ch’io pianga – aria z opery Rinaldo, wyk. Franco Fagoli
film pt. Rozśpiewka, czyli rozgrzewka wokalna krok po kroku
komputer z dostępem do internetu + duży monitor, telewizor lub ekran
fortepian, pianino lub keyboard
karty pracy dla uczniów (na samym dole scenariusza) – wydruki tylu egzemplarzy, ilu jest uczniów
prezentacja (w załączeniu)

UWAGA: w niniejszym scenariuszu pojawiają się nawiązania do scenariusza pt. Śpiewać każdy może, czyli sekrety głosu (dostępnego na naszej stronie internetowej), w którym przedstawiony zostaje aparat głosowy i techniki śpiewu. Rekomendujemy omówienie tych zagadnień na wcześniejszych zajęciach – w oparciu o własne pomysły lub z wykorzystaniem wyżej wymienionego scenariusza.

Przebieg lekcji:

Rodzaje głosów

Lekcję zaczynamy od następującego ćwiczenia: prosimy uczniów, by każdy po kolei spokojnie i wyraźnie powiedział „To jest mój głos” [SLAJD NR 1], uważnie potem słuchając wypowiedzi koleżanek i kolegów. Co zauważyliśmy? Wśród odpowiedzi wyłapujemy tę, w której mowa o zróżnicowaniu wysokości dźwięku – niektóre zdania brzmiały wysoko, inne nisko. Dlaczego?
Wynika to z budowy naszego aparatu głosowego. Naturalna wysokość głosu zależy od wielu czynników, ale przede wszystkim od długości strun głosowych i wielkości krtani (przypominamy sobie te pojęcia z poprzedniej lekcji) [SLAJD NR 2-3] – im krótsze struny głosowe i mniejsza krtań, tym głos wyższy. Jakie głosy mają malutkie dzieci? Dlaczego? Bo ich krtań jest bardzo mała. Czy głosy dorosłych są takie same (co do wysokości) jak głosy dzieci? Oczywiście są dużo niższe – ich krtanie są o wiele większe, a struny głosowe dłuższe. A wśród dorosłych kto ma przeciętnie niższe głosy – kobiety czy mężczyźni? Jak sądzimy, dlaczego? Krtań dorosłego mężczyzny jest o wiele większa niż krtań kobiety, jest tak duża, że tworzy na szyi wypukłość zwaną jabłkiem Adama [SLAJD NR 4] (zadanie domowe – sprawdzić na tacie, dziadku, wujku itp.). Krtanie dziewcząt w miarę dorastania powiększają się w spokojnym tempie, natomiast u chłopców między 11 a 15 rokiem życia krtań zaczyna gwałtownie rosnąć w sposób trochę nieskoordynowany, poszczególne jej części powiększają się w różnym tempie, czego efektem są problemy z głosem. Po tej fazie tzw. mutacji [SLAJD NR 5] głos chłopców obniża się aż o oktawę (gramy na instrumencie), głosy dziewcząt w wyniku mutacji (którą, jak już wiemy, przechodzą łagodnie) staje się niższy przeciętnie o kwartę (również gramy).
Czy wielkość naszej krtani ma jakiś wpływ na śpiewanie? [SLAJD NR 6] Oczywiście – tym, którzy mają głosy niższe, łatwiej będzie się śpiewało niższe dźwięki, i na odwrót – osobom o wyższych głosach łatwiej zaśpiewać dźwięki wyższe, przy niskich mogą się trochę męczyć. Proponujemy wspólne zaśpiewanie piosenki Wlazł kotek na płotek (akompaniujemy na instrumencie) kolejno w dwóch różnych tonacjach odległych o kwintę lub kwartę, po czym prosimy uczniów o podzielenie się wrażeniami – komu śpiewało się lepiej za pierwszym, a komu za drugim razem [SLAJD NR 7]?
Właśnie po to, by nie męczyć się z melodiami zbyt niskimi lub zbyt wysokimi do śpiewania, podzielono głosy na wysokie i niskie [SLAJD NR 8]. Mają one swoje nazwy (o czym za chwilę) i dość dokładnie określone przedziały dźwięków, w których śpiewa się im wygodnie. Kompozytorzy, pisząc utwory wokalne, muszą o tym pamiętać i zawczasu zdecydować, na jaki głos – wysoki czy niski – przeznaczona ma być melodia.
Wyjaśniamy, że podział na głosy niższe i wyższe nie jest tym samym, co podział na głosy kobiece i męskie – zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn są osoby o głosie wysokim, jak i niskim [SLAJD NR 9]. Osobno więc rozpatrywać będziemy głosy kobiece i osobno męskie.
Zaczniemy od głosów kobiecych: głos wysoki nazywa się sopran (gramy po białych klawiszach skalę sopranu c¹ – c³), głos niski – alt (gramy skalę g – g²) [SLAJD NR 10]. Prezentujemy przykłady – nagranie arii Vissi d’arte z Toski Pucciniego, a następnie arię Pour une femme de mon nom z Córki pułku Wyjaśniamy, że istnieją głosy kobiece, których skala nie sięga w górę do najwyższych dźwięków sopranu ani w dół do najniższych dźwięków altu. Ten głos nie jest więc ani głosem wysokim, ani niskim – jest głosem średnim i nazywa się mezzosopran [SLAJD NR 11] – prezentujemy przykład: nagranie arii Près des remparts de Séville z Carmen Bizeta. Podział głosów męskich jest następujący: wysoki głos męski to tenor (gramy skalę c – c²), zaś niski nazywa się bas (gramy E – d¹) [SLAJD NR 12]. Prezentujemy przykładowe nagrania – arię Una furtiva lagrima z opery Napój miłosny i arię Ten zegar stary z opery Straszny dwór. Podobnie jak w przypadku głosów kobiecych, tu również istnieje głos średni zwany barytonem [SLAJD NR 13] – prezentujemy przykład: arię Fin ch'han dal vino z opery Don Giovanni. Na koniec prezentujemy zestawienie skal poszczególnych głosów [SLAJD NR14-15]. A co z głosami dziecięcymi? Wyjaśniamy – dzieci dysponują głosami, których skale odpowiadają mniej więcej skalom głosów kobiecych, stąd głosy dziecięce dzielimy na soprany, mezzosoprany i alty [SLAJD NR 16]. Pozwalamy uczniom przez chwilę głośno pozastanawiać się, jakimi głosami dysponują.
Wracamy do głosów ludzi dorosłych. Różnią się one nie tylko skalą (czyli zakresem możliwych do wykonania dźwięków), ale również innymi cechami – barwą, siłą czy zwinnością. Zarówno wśród głosów kobiecych, jak i męskich są np. takie, które mają jasną barwę, śpiewają lekko i miękko, pięknie łącząc dźwięki – to tzw. głosy liryczne [SLAJD NR 17] (słuchamy przykładu – arii Casta diva z opery Norma). Inne znów mają barwę ciemną i ogromną siłę brzmienia, ich specjalnością są partie, w których trzeba wyrazić bardzo silne emocje – to głosy dramatyczne [SLAJD NR 18] (słuchamy przykładu – arii Ein Schwert verhieß mir der Vater z dramatu muzycznego Walkiria). Są również głosy cechujące się niezwykłą łatwością śpiewania bardzo szybko i bardzo czysto – to tzw. koloratury [SLAJD NR 19] (słuchamy przykładu – arii Da tempeste z opery Juliusz CezarF. Haendla).

Zespoły wokalne

Tak brzmią operowe głosy solowe. Ale soliści nie zawsze na scenie są sami – często śpiewają tam we dwoje, troje, czworo, czasem nawet w jeszcze większej liczbie. Taki istniejący przez chwilę na scenie zespół solistów nazywamy ansamblem [SLAJD NR 20-21], może on brzmieć w ten sposób – słuchamy kwintetu Hm! Hm! Hm! z Czarodziejskiego fletu.
Czasami kilkorgu śpiewakom tak dobrze się ze sobą muzykuje, że zakładają stały zespół wokalny [SLAJD NR 22]. Liczy on zazwyczaj 4-6 osób, z których każda śpiewa w utworze swoją własną partię, inną od partii pozostałych członków zespołu – każdy więc śpiewa co innego. Słuchamy przykładu – madrygału Fumia la pastorella Monteverdiego w wykonaniu wokalnego ansamblu Les Arts Florissants.

Chór

Gdy zaś zbierze się więcej osób chętnych do śpiewania, powstaje chór. Chóry mogą być niewielkie [SLAJD NR 23], mogą też być ogromne, liczące dziesiątki lub setki osób [SLAJD NR 24]. Mogą się składać z zawodowych śpiewaków, ale mogą też z osób, które po prostu lubią śpiewać, a zawodowo zajmują się czymś innym (to tzw. chóry amatorskie). Mogą się składać wyłącznie z pań (chór żeński) [SLAJD NR 25], wyłącznie z panów (chór męski) [SLAJD NR 26] lub wyłącznie z dzieci (chór dziecięcy) [SLAJD NR 27] albo nawet z samych chłopców (chór chłopięcy) [SLAJD NR 28]. Najczęściej jednak spotykamy tzw. chóry mieszane, w których śpiewają panowie i panie [SLAJD NR 29].
Rzadko kiedy w chórze wszyscy śpiewają dokładnie to samo w tym samym momencie, bo też rzadko się zdarza, by chór składał się z osób o dokładnie takiej samej skali głosu. Zazwyczaj spotykają się tam ludzie o różnych skalach, dlatego też chór dzieli się zwykle na głosy, czyli grupy osób o zbliżonej skali. Typowy chór mieszany składa się zazwyczaj z czterech głosów: sopranów, altów, tenorów i basów, każda z tych grup śpiewa inną melodię (oczywiście w różnych chórach liczba wydzielonych głosów może być różna) [SLAJD NR 30]. Zwróćmy w tym momencie uwagę na różnicę między kilkuosobowym zespołem wokalnym a chórem – w tym pierwszym każda osoba śpiewa inną melodię (inaczej mówiąc: głosy mają pojedynczą obsadę), natomiast w chórze melodię każdego z głosów śpiewa cała grupa osób.
Uświadamiamy uczniom, jak ważną rolę odgrywają chóry w kulturze muzycznej – śpiewanie w chórze jest jedną z najprzyjemniejszych i najbardziej przystępnych form muzykowania dla tych, którzy nie są profesjonalnymi muzykami [SLAJD NR 31]. Założenie takiego chóru nie wiąże się z dużymi kosztami (nie trzeba np. kupować instrumentów), wystarczy grupa chętnych osób i ktoś, kto mógłby pełnić funkcję dyrygenta (tu jednak przydaje się wykształcenie muzyczne). W muzyce klasycznej chór występuje w bardzo wielu utworach – począwszy od wielkiej ich liczby przeznaczonej na chór śpiewający samodzielnie lub z niewielkim akompaniamentem (np. fortepianu lub organów) po dzieła sceniczne (opery) i wielkie formy wokalno-instrumentalne, jak oratoria, kantaty, pasje czy msze. To naprawdę ogromny repertuar, obejmujący utwory powstałe w ciągu całego ostatniego tysiąclecia – z pewnością każdy chór może w nim znaleźć coś dla siebie. Prezentujemy kilka krótkich przykładów – fragmentów nagrań chórów z Orfeusza Moneteverdiego, Wielkiej mszy h-mollS. Bacha, Requiem Mozarta, Aidy Verdiego, Requiem Faurégo, Lux aeterna Ligetiego lub innych.
Przyjrzymy się teraz pewnemu warszawskiemu chórowi (jeśli uprzednio realizowaliśmy scenariusz lekcji pt. Śpiewać każdy może, czyli sekrety głosu, informujemy uczniów, że to ten sam chór, którego pracę obserwowaliśmy na poprzedniej lekcji). Rozdajemy uczniom karty pracy i dajemy im kilka chwil na dokładne zapoznanie się z ich treścią, po czym prezentujemy film pt. Rozśpiewka, czyli rozgrzewka wokalna krok po kroku, prosząc, by w trakcie oglądania starali się rozwiązywać zadania. Po prezentacji wspólnie ustalamy poprawne wersje odpowiedzi i dyskutujemy o tych aspektach funkcjonowania chóru, które uczniów szczególnie zainteresowały.

Zakończenie

Wiemy już bardzo dużo o głosach, o tym jak mogą funkcjonować solowo i w chórze, na koniec zapoznamy się więc z jeszcze jednym rodzajem głosu, o którym do tej pory nie mówiliśmy [SLAJD NR 32]. Prezentujemy uczniom nagranie (wyłącznie w wersji audio, by nie zdradzić płci solisty!) arii Lascia ch’io pianga z opery Rinaldo Jerzego Fryderyka Haendla w wykonaniu Franka Fagiolego (od wejścia głosu), prosząc uczniów, by spróbowali określić, jaki to głos. Po deliberacjach na temat tego czy jest to sopran czy mezzosopran wyjaśniamy w końcu, że śpiewał… mężczyzna. Ten rodzaj głosu nazywa się kontratenor i pod względem skali rzeczywiście odpowiada głosom kobiecym (może być kontratenor sopranowy, mezzosopranowy – jak w naszym przykładzie – lub altowy). Jak to możliwe, by mężczyzna śpiewał kobiecym głosem? Należy w tym celu użyć falsetu – to najwyższa część rejestru głowowego, z której chłopcy lub mężczyźni korzystają, gdy chcą żartobliwie naśladować głos koleżanek (czy któryś z chłopców chce spróbować?). Teraz należy tylko pięknie wyćwiczyć głos w tym rejestrze i kontratenor gotowy – jak widać, głosem tym może (przy odrobinie dobrych chęci) śpiewać każdy mężczyzna. Kontratenorzy mogą również śpiewać w chórze – wykonują wówczas partie przeznaczone dla głosów kobiecych.
Kontratenorzy wykonują najczęściej operowy repertuar XVIII-wieczny, z czym wiąże się zadanie domowe dla dociekliwych. Otóż w wielu ówczesnych operach główne męskie role pisano bardzo wysoko, w rejestrach kobiecych, nie były one jednak wykonywane ani przez kobiety, ani przez kontratenorów (natomiast te właśnie partie kontratenorzy chętnie śpiewają dzisiaj). Dla kogo więc właściwie je wówczas pisano? To właśnie zagadka do rozwikłania.

Anna Pęcherzewska-Hadrych

Źródła materiałów graficznych wykorzystanych w prezentacji:

2: górne drogi oddechowe, źródło: Wikimedia Commons

3: krtań i struny głosowe, źródło: Wikipedia

4: szyja męska, źródło: Wikimedia Commons

6, 8: rysunek,źródło: Pixabay

7, 8: Niemczyn, zdjęcia kota na płocie, źródło: Wikimedia Commons

9-13: rysunek, źródło: Pixabay

14: zasięg głosu Sopran zaznaczony na klawiaturze fortepianu, zasięg głosu Mezzosopran zaznaczony na klawiaturze fortepianu, zasięg głosu Alt zaznaczony na klawiaturze fortepianu, zasięg głosu tenor zaznaczony na klawiaturze fortepianu, zasięg głosu Baryton zaznaczony na klawiaturze fortepianu, zasięg głosu Bas zaznaczony na klawiaturze fortepianu, źródło: Wikimedia Commons

15: brat i siostra, źródło: Pixabay

21: plakat autorstwa Roberta Focosiego do opery "Rigoletto" Giuseppe Verdiego, źródło: Wikimedia Commons

22: źródło: vimeo