Harmonia

Materiały:

• film z cyklu Muzykoteka szkolna, odcinek 4 pt. Harmonia
• prezentacja multimedialna
• nagrania następujących utworów:

- J. S. Bach Contrapunctus I z Kunst der Fuge

- W. A. Mozart: aria Voi che sapete z opery Wesele Figara

- O. Messiaen Quatuor pour la fin du temps, cz. VI

- S. Reich Drumming cz. I

- W. A. Mozart: aria Accogli, oh re del mar z opery Idomeneo (najlepiej w wykonaniu Anthony’ego Rolfe’a Johnsona, dyr. John Eliot Gardiner)

- J. S. Bach: chorał Erkenne mich, mein Hüter z Pasji wg św. Mateusza

- W. A. Mozart Marsz kapłanów z II aktu opery Czarodziejski flet

- F. Chopin Preludium E-dur op. 28 nr 9

- G. Ligeti Lux aeterna

- T. Murail Désintégrations

• pianino lub keyboard

Przebieg lekcji:

1. Wprowadzenie SLAJD NR 1, 2

• Zadajemy uczniom pytanie: co to jest harmonia? SLAJD NR 3 Odpowiedzi zapisujemy na tablicy, prawdopodobnie pojawią się: zgodność/ład, rodzaj instrumentu, współbrzmienie.
• Podkreślamy to ostatnie znaczenie, wyjaśniając, że na dzisiejszej lekcji będziemy się zajmować pojęciem harmonii odnoszącym się do relacji między dźwiękami brzmiącymi jednocześnie.

2. Projekcja filmu Muzykoteki

3. Harmonia a faktura

• Jeżeli omawiane już było wcześniej pojęcie faktury (w cyklu Muzykoteka szkolna dla gimnazjum prezentowane było ono przy okazji odcinka 3 pt. Melodia), przypominamy pojęcia polifonii i homofonii, które pojawiły się podczas dzisiejszej projekcji, jeśli nie – krótko je omawiamy:

- polifonia: współwystępowanie kilku niezależnych melodii (głosów) jednocześnie SLAJD NR 4, prezentujemy przykład dźwiękowy (Contrapunctus I z Kunst der Fuge J.S. Bacha, najlepiej w wersji na 4 różne instrumenty)

- homofonia: melodia (głos) towarzyszący jej akompaniament (tło) SLAJD NR 5, prezentujemy przykład dźwiękowy (aria Voi che sapete z Wesela Figara Mozarta)

• Wyjaśniamy, że w jednym i drugim przypadku mamy do czynienia z sytuacją, gdy w danym momencie kilka dźwięków słychać jednocześnie. To właśnie jest harmonia SLAJD NR 6.
• Pytamy uczniów, czy przypominają sobie jakiś rodzaj faktury, z którą związany jest brak harmonii. Chodzi o jednogłosowość. Jeśli nie było to do tej pory omawiane, wyjaśniamy: to sytuacja, w której utwór składa się wyłącznie z jednej melodii – bez żadnego towarzyszenia SLAJD NR 7. Prezentujemy przykład dźwiękowy (monodyczny fragment Kwartetu na koniec czasu Messiaena – cz. VI).

4. Harmonia w relacji do innych elementów dzieła muzycznego

• Wyjaśniamy, że harmonia jest jednym z elementów muzyki. Prosimy uczniów, by spróbowali sobie przypomnieć, jakie jeszcze elementy znają – chodzi zwłaszcza o rytm i melodię SLAJD NR 8.
• Prosimy uczniów, by pod kątem tych trzech podstawowych elementów (melodia, rytm, harmonia) zanalizowali utwór, którego słuchaliśmy przed chwilą – które z nich były tu obecne, a które nie? Odpowiedź nie powinna sprawić trudności.
• Prosimy uczniów, by spróbowali sobie wyobrazić, w jakiej jeszcze sytuacji (poza monodią) może wystąpić brak harmonii (współbrzmień). Chodzi o niektóre utwory wykorzystujące wyłącznie element rytmu SLAJD NR 9 – prezentujemy przykład muzyczny (cz. I Drumming Steve’a Reicha).
• Pytamy uczniów, czy są w stanie wyobrazić sobie sytuację odwrotną, tzn. taką, w której to harmonia będzie elementem nadrzędnym, najważniejszym, a pozostałe (melodia i rytm) będą drugorzędne SLAJD NR 10. Prezentujemy uczniom przykład dźwiękowy z prezentacji SLAJD NR 11, wyjaśniając, że jest to fragment jednej z oper Mozarta (Idomeneo, król Krety). Pytamy, co sądzą o tej melodii – czy jest ciekawa? Odpowiedź łatwo przewidzieć, wyjaśniamy, że ten sam dźwięk powtórzony tu został 17 razy SLAJD NR 12. Czy rytm jest tu jakoś szczególnie frapujący? Następnie prezentujemy nagranie tego fragmentu (w wykonaniu pod dyrekcją J.E. Gardinera od ok. 0’50’’, chodzi o fragment chóralny). Czy teraz brzmiało lepiej?

5. Akordy

• Przypominamy raz jeszcze: pojęcie harmonii odnosi się do współbrzmień, czyli dźwięków, które grane są (lub śpiewane) jednocześnie. Takie jedno wyizolowane współbrzmienie nazywamy akordem SLAJD NR 13.
• Wyjaśniamy, że akordy można układać z najrozmaitszych dźwięków – gramy na pianinie kilka dowolnych akordów. Zapraszamy teraz uczniów do pianina i proponujemy zabawę w układanie akordów – każdy będzie mógł sam sprawdzić, jak brzmią różne układy dźwięków. Ochotnicy (albo wszyscy uczniowie po kolei) mają za zadanie wydobyć dźwięk z pianina, uderzając kilka (3-5) klawiszy jednocześnie, niech każdy spróbuje 2-3 różne układy. Pozostali uczniowie oceniają, które brzmiały ciekawie. Po skończonej zabawie odsyłamy uczniów do ławek.
• Podsumowujemy ćwiczenie: niektóre akordy brzmiały ostrzej, bardziej zgrzytliwie, inne znów bardziej miękko, łagodnie.
• Wyjaśniamy, iż obecnie kompozytorzy posługują się równie często jednymi, jak i drugimi (niektórzy nawet częściej akordami z pierwszej grupy, wynajdując te najciekawsze), natomiast we wcześniejszych epokach preferowano akordy łagodniej brzmiące. Stworzono z nich cały system, zwany systemem dur-moll, od nazw jego podstawowych dwóch akordów SLAJD NR 14. Gramy na pianinie trójdźwięk durowy, następnie jednoimienny molowy. Pytamy uczniów, czy umieliby określić różnicę (np. określając, który był wesoły, a który smutny). Wyjaśniamy, że na tych akordach oparta jest praktycznie cała harmonia w utworach takich kompozytorów jak Bach, Mozart, Chopin – prezentujemy przykłady muzyczne (chorał Bacha, fragment Czarodziejskiego fletu Mozarta i preludium Chopina). Z czasem jednak ten system przestał wystarczać i zaczęto tworzyć akordy o zupełnie innej budowie i brzmieniu SLAJD NR 15 – prezentujemy przykłady muzyczne (Ligeti, Murail). Wyjaśniamy, że w drugim przykładzie wykorzystano dźwięki, które nie istnieją na klawiaturze (musiałyby się zmieścić pomiędzy klawiszami), czyli tzw. mikrotony SLAJD NR 16.

6. Improwizacja

• Na koniec proponujemy uczniom zabawę w „akordy klasowe” SLAJD NR 17. Na dany przez nas znak każdy z uczniów zaśpiewa jakiś dłuższy dźwięk – zupełnie dowolny co do wysokości (na sylabie „la”). Każdy śpiewa dźwięk przez siebie wybrany, nie uzgadniając jego wysokości z kimkolwiek, wszyscy oczywiście śpiewają jednocześnie. Śpiewamy kolejne akordy (każdy z nich przytrzymując chwilę, by uczniowie mogli się w nie wsłuchać), prosząc uczniów, by za każdym razem intonowali inny dowolny dźwięk.
• Pytamy uczniów, czy z takich akordów może powstać ciekawy utwór. A może właśnie go skomponowali?

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych