Instrumenty dęte

Materiały

• flet prosty, ew. fujarka z kilkoma otworami palcowymi
• plastikowe butelki po wodzie mineralnej lub napojach – większe i mniejsze
• trawki (raczej grubsze i szerokie), ew. niezbyt grube listki o gładkich krawędziach lub kawałki grubszej folii aluminiowej
• film z cyklu Muzykoteka szkolna – seria dla klas IV-VI szkoły podstawowej, odcinek 3 pt. Polędwica na klarnecie, czyli instrumenty dęte
• prezentacja w Power Poincie (w załączniku)
• nagranie wideo z fragmentem dowolnego utworu wykonywanego przez puzon
• nagrania:
  – zespołu fletów prostych The Royal Wind Music (np. The Earle of Essex Galiard Johna Dowlanda)
  – kwartetu saksofonowego Sax-O-Matic (np. Rush Hour)
  – dowolnego kwintetu dętego, np. Berlin Philharmonic Wind Quintet lub Farkas Quintet Amsterdam
  – W.A. Mozart Gran Partita cz. III
  – I. Strawiński Symfonia instrumentów dętych (np. Netherlands Wind Ensemble)
  – nagranie występu dowolnej orkiestry wojskowej
  – Salvatorre Sciarrino L'Orizzonte Luminoso di Aton
  – Ned Rothenberg Timestamp
  – Heinz Holliger Studie über Mehrklänge

 

Przebieg lekcji:

1. Eksperymenty SLAJD NR 1, 2

• Dzielimy klasę na 2 grupy – uczniom jednej z nich rozdajemy trawki, drugiej – butelki. Prosimy, by za pomocą tych przedmiotów postarali się wydobyć dźwięki, dmuchając w określony sposób. Dajemy im chwilę czasu na poeksperymentowanie, po czym każda grupa daje mały koncert dla drugiej, można też pozwolić na jakąś zbiorową improwizację.
• Wspólnie z uczniami staramy się ustalić, co było źródłem dźwięku SLAJD NR 3: za pomocą strumienia powietrza wprawialiśmy coś w drgania (trawkę, krawędź otworu butelki), co z kolei wywoływało drgania powietrza w zamkniętej lub ograniczonej przestrzeni (wnętrze dwóch dłoni w przypadku gry na trawce, wnętrze butelki) SLAJD NR 4.
• Wyjaśniamy, że w taki właśnie sposób powstaje dźwięk w pewnej grupie instrumentów, zwanej instrumentami dętymi SLAJD NR 5.
• Zwracamy uwagę na zależność między długością butelek a wysokością dźwięku SLAJD NR 6.

2. Instrumenty bądź „instrumenty” dęte w naszym otoczeniu.

• Zanim opowiemy o instrumentach dętych, prosimy uczniów, by przypomnieli sobie, jakie przedmioty niebędące stricte instrumentami, spotykane w codziennym życiu, działają na podobnej zasadzie SLAJD NR 7 – piszczące gumowe zabawki dla dzieci (kąpielowe), klaksony samochodowe, sygnały ostrzegawcze z lokomotyw, syreny okrętowe, gwizdki policyjne lub używane przez sędziów na meczach.
• Prosimy również uczniów o zastanowienie się, czy kojarzą jakieś instrumenty dęte (czyli te, w które się dmucha), które mają lub miały kiedyś zastosowanie pozamuzyczne – wuwuzele na meczach, trąbki sygnałowe w wojsku, rogi podczas polowania.
• Pytamy uczniów, czy mają w domach jakieś instrumenty dęte – fujarki, piszczałki, inne instrumenty np. sprzedawane na odpustach i jarmarkach, itp.

3. Instrumenty dęte w muzyce klasycznej SLAJD NR 8

• Istotną cechą tych instrumentów jest możliwość wydobywania dźwięków o różnej wysokości – dla porównania przypominamy eksperyment z trawkami i butelkami, przywołajmy również klaksony, wuwuzele i gwizdki. W najprostszej wersji w korpusie instrumentu znajdują się otwory przykrywane palcami (demonstrujemy na flecie prostym) – im więcej otworów zakrytych, tym niższy jest dźwięk SLAJD NR 9. W wersji bardziej zaawansowanej towarzyszy im system klap i dźwigni (większość dętych drewnianych) SLAJD NR 10, są też instrumenty posiadające dodatkowe rurki, którymi płynąć może powietrze, otwierane i zamykane za pomocą specjalnych przycisków (blacha) SLAJD NR 11; szczególnym przypadkiem jest natomiast puzon – z suwakiem regulującym długość instrumentu (prezentujemy nagranie wideo).
• Wyjaśniamy, że instrumenty dęte spotykane w muzyce klasycznej można podzielić na 3 grupy (drewniane, blaszane, klawiszowe) SLAJD NR 12, przy czym nazwy dwóch pierwszych grup mogą w niektórych przypadkach wprowadzać w błąd – podajemy przykład fletu poprzecznego i saksofonu SLAJD NR 13. Tłumaczymy, iż w momencie, gdy powstawała ta klasyfikacja, flety poprzeczne faktycznie były budowane z drewna. Saksofon zaś (powstały później) przynależy do tej grupy ze względu na to, iż powstał jako zmodyfikowany klarnet – instrument z grupy dętych drewnianych.
• Prosimy uczniów, by oglądając SLAJD NR 14, przyjrzeli się prezentowanym tam sylwetkom instrumentów dętych drewnianych i blaszanych (dla uproszczenia pominięto saksofon) i spróbowali określić, co jest dla każdej z nich charakterystyczne, co odróżnia je od instrumentów z drugiej grupy. Odpowiedzi: blaszane są często zawinięte i zawsze mocno rozszerzone na końcu, drewniane zaś raczej proste. Wyjaśniamy, że charakterystyczne rozszerzenie na końcu instrumentu nazywamy czarą głosową SLAJD NR 15.
• Inna ważna różnica związana jest ze sposobem zadęcia. Wyjaśniamy, że do gry na instrumentach dętych blaszanych potrzebny jest ustnik o lejkowatym kształcie SLAJD NR 16. W przypadku instrumentów dętych drewnianych sposobów wydobycia dźwięku jest więcej. Najprostszym jest dmuchanie bezpośrednio do instrumentu – jak we flecie prostym, co demonstrujemy (przy okazji wyjaśniamy, że na ilustracji nie były przedstawione wszystkie instrumenty dęte, a tylko podstawowe instrumenty orkiestrowe). W przypadku fletu poprzecznego dmucha się w otwór ustnika pod pewnym kątem – podobnie jak przy graniu na butelce SLAJD NR 17. Do gry na oboju i fagocie (oraz ich odmianach) potrzebny jest tzw. podwójny stroik – przylegające do siebie 2 płaskie listewki trzcinowe SLAJD NR 18. Z kolei klarnety i saksofony posiadają stroik pojedynczy – 1 płaską listewkę drewnianą przymocowywaną do płaskiej części ustnika instrumentu SLAJD NR 19.
• Organy i akordeon to też instrumenty dęte – nie dmuchamy w nie jednak, powietrze przepływa przez piszczałki (pojedyncze „flety”), gdyż jest w nie pompowane miechami. Piszczałek jest bardzo dużo – każda nastrojona na inny ton – obsługiwane są za pomocą klawiatury SLAJD NR 20. Dla piszczałek akordeonowych charakterystyczna jest obecność cienkiej blaszki, której drgania są źródłem dźwięku – w tym momencie przypominamy o graniu na trawce, mechanizm jest ten sam. Miniaturową wersją akordeonu jest harmonijka ustna.

4. Zespoły instrumentów dętych SLAJD NR 21

• Pytamy uczniów, czy – ich zdaniem – ciekawie może brzmieć muzyka w wykonaniu samych instrumentów dętych. Czy zdarzyło im się słyszeć takie zestawienie instrumentów?
• Wyjaśniamy, że – w przeciwieństwie do instrumentów smyczkowych – instrumenty dęte dość znacząco różnią się barwą brzmienia (tzn. podobnie brzmią instrumenty o takim samym sposobie zadęcia, a tych jest przecież kilka). Stąd zespoły instrumentów dętych możemy podzielić na ansamble o brzmieniu jednorodnym oraz zróżnicowanym. Prezentację przykładów ansamblu pierwszego rodzaju poprzedzamy uwagą, iż poznaliśmy na razie podstawowe instrumenty dęte, natomiast w rzeczywistości prawie każdy z nich funkcjonuje w kilku odmianach różnej wielkości. Prezentujemy przykłady utworów na:
  – consort fletów prostych (np. The Earle of Essex Galiard Johna Dowlanda w wykoaniu The Royal Wind Music),
  – kwartet saksofonowy (np. Rush Hour kwartetu Sax-O-Matic).
  
  Następnie prezentujemy przykłady utworów na bardziej zróżnicowane brzmieniowo składy dęte:
  – kwintet dęty (dowolny utwór w wykonaniu np. Berlin Philharmonic Wind Quintet lub Farkas Quintet Amsterdam),
  – większy ansambl instrumentów dętych (np. Gran Partita Mozarta cz. III – 13 instrumentów)
  – orkiestrę dętą (np. Symfonia instrumentów dętych Strawińskiego w wyk. Netherlands Wind Ensemble, ale też przykład jakiejś orkiestry wojskowej), przy okazji pytamy, czy ktoś z uczniów słyszał taką orkiestrę na żywo. Jeśli tak, prosimy o podzielenie się wrażeniami.

5. Prezentacja filmu Muzykoteki – przed emisją prosimy uczniów, by oglądając, zwrócili  uwagę m.in. na nietypowe sposoby wydobywania dźwięku z instrumentów.

6. Rozszerzone techniki instrumentalne

• Dyskusja na temat tego, co usłyszeliśmy w wykonaniu Michała Górczyńskiego: czy te dźwięki były ładne/ciekawe? Jakich słów moglibyśmy użyć do ich opisania? Czy tego rodzaju muzykę dałoby się wykonać korzystając z klasycznie „ładnych” dźwięków?
• Wyjaśniamy uczniom, że tzw. rozszerzone techniki instrumentalne SLAJD NR 22 można stosować na praktycznie wszystkich instrumentach dętych – liczba możliwych do uzyskania dzięki temu efektów i nowych barw jest ogromna. Prezentujemy przykłady zastosowania tych technik na instrumentach innych niż klarnet:
  – Salvatorre Sciarrino L'Orizzonte Luminoso di Aton (flet poprzeczny)
  – Ned Rothenberg Timestamp (saksofon)
  – Heinz Holliger Studie über Mehrklänge (obój)

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych