Muzyka a dźwięki otoczenia

Materiały:

• film z cyklu Muzykoteka szkolna dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, odcinek 1 pt. Kto jest kto i cisza
• prezentacja multimedialna
• nagrania następujących utworów:

- A. Honegger Pacific 231

- S. Reich Different Trains

- P. Scheaffer Étude aux chemins de fer

- Tambuco Percussion Ensemble Pencils 

Przebieg lekcji:

1. SLAJD NR 1, 2 Przesuwanie granic muzyki

• Prosimy uczniów, by spróbowali odpowiedzieć na pytanie, jakie dźwięki możemy uznać za muzyczne, a jakie za niemuzyczne SLAJD NR 3. Dyskusja.
• Zapowiadamy uczniom, że za chwilę wysłuchają fragmentów dwóch utworów. Napisane zostały w różnych czasach, różnych stylach, na różne składy (pierwszy na orkiestrę symfoniczną, drugi na kwartet smyczkowy z czymś jeszcze – więcej szczegółów nie zdradzamy), ale łączy je wspólny temat: pociągi SLAJD NR 4. Prosimy, by słuchając tych przykładów, starali się zidentyfikować rodzaj użytych w nich dźwięków – były muzyczne czy niemuzyczne? Prezentujemy przykłady:

- A. Honegger Pacific 231 (można ewentualnie pominąć pierwszą minutę),

- S. Reich Different Trains.

Po ich wysłuchaniu prosimy o odpowiedź na zadane wcześniej pytanie SLAJD NR 5. Dopytujemy zwłaszcza o dźwięki z taśmy w utworze Steve’a Reicha – jak określić ich status?

• Zapowiadamy, że za chwilę zabrzmi jeszcze jeden utwór „kolejowy”: Étude aux chemins de fer Pierre’a Schaeffera. Pytanie pozostaje to samo: jaki rodzaj dźwięków (muzyczne czy niemuzyczne) został tu wykorzystany? Prezentujemy nagranie (najlepiej w całości).
• Prosimy o odpowiedź na pytanie, następnie o przedyskutowanie kwestii sensowności takiego podziału dźwięków. Zwracamy uwagę, że wysłuchany właśnie utwór jest jedną z kompozycji Pierre’a Schaeffera, a skoro tak, to jest to muzyka. Czy w takim razie dowolny z otaczających nas dźwięków należałoby uznać za muzyczny? Czy w ogóle istnieją dźwięki niemuzyczne? SLAJD NR 6 Dyskusja.
• Wyjaśniamy, że istotne znaczenie w tej dyskusji o pojęciach ma aspekt historyczny. Mniej więcej do początków XX wieku taki podział był oczywisty – za muzyczne uznawano prawidłowo zaintonowane dźwięki instrumentalne i wokalne, za niemuzyczne – wszystkie pozostałe. Z czasem jednak zaczęto odkrywać oryginalność, piękno i bogactwo tych drugich, sięgano po nie coraz śmielej. Granice muzyki zostały przesunięte. We współcześnie tworzonej muzyce pojęcie „dźwięków niemuzycznych” nie ma racji bytu SLAJD NR 7.
• Pytamy uczniów, czy przypominają sobie, jak skonstruowany był utwór Schaeffera. Czy nagrania odgłosów kolejowych zostały po prostu posklejane? Zwracamy uwagę na zapętlenia, powtórzenia (w razie potrzeby odtwarzamy ponownie fragment utworu) – a zatem kompozytor starał się nagranemu materiałowi nadać jakąś strukturę, i to właśnie łączy ten utwór z tradycyjnym myśleniem o muzyce SLAJD NR 8.
• Prosimy teraz uczniów o zastanowienie się, co by było, gdyby jednak takie terenowe nagranie pozostawić w stanie „surowym”, nie montować go w ogóle. SLAJD NR 9 Urządzenie rejestrujące dźwięki zostawić gdzieś włączone na godzinę, a potem bez najmniejszej ingerencji nagranie przedstawić jako utwór muzyczny. Czy taki pejzaż dźwiękowy można jeszcze nazwać muzyką? Dyskusja.
• Wyjaśniamy, że zbliżamy się tu do kolejnej granicy pojęcia „muzyka”. Osoby zajmujące się pejzażami dźwiękowymi same określają się raczej mianem artystów dźwiękowych niż kompozytorów, a sfera ich działalności to audio art lub sound art SLAJD NR 10.
• Proponujemy uczniom eksperyment myślowy: czy granice muzyki można by przesunąć jeszcze dalej? Co by było, gdyby muzykę próbować tworzyć z... ciszy? SLAJD NR 11 Czy ma to sens? Dyskusja.

2. Projekcja filmu Muzykoteki

3. Cisza

• Pytamy uczniów, czy jesteśmy w stanie usłyszeć ciszę SLAJD NR 12. Odpowiedź: oczywiście nie, gdyż nawet jeśli wyeliminujemy wszystkie dźwięki otoczenia, zaczniemy słyszeć „muzykę” naszego ciała – bicie serca, burczenie w brzuchu, szum lub „dzwonienie” w uszach. Utwór 4’33’’ Cage’a nie jest więc, wbrew pozorom, utworem na ciszę – rzekoma cisza okazuje się w praktyce morzem mniej lub bardziej delikatnych dźwięków, które zwykle ignorujemy. W tym momencie to im właśnie jest dane „zagrać” i dotrzeć do naszej świadomości.
• Proponujemy uczniom klasowe wykonanie 4’33’’ Johna Cage’a. SLAJD NR 13 Po wykonaniu (i brawach) prosimy uczniów o podzielenie się wrażeniami. Czy łatwo było wytrzymać? Jakie dźwięki słyszeli? Czy był to utwór muzyczny czy nie? Dyskusja.

4. Komponowanie utworu z dźwięków otoczenia

• Przypominamy uczniom o zadaniu, jakie mieli ich koledzy z filmu: z dźwięków swojego otoczenia mieli stworzyć audioportret SLAJD NR 14. Zachęcamy uczniów do wykonania podobnej pracy w domu (może to być nieobowiązkowe zadanie domowe dla chętnych lub początek dłużej trwającego projektu dla całej klasy, nieodzowny będzie wówczas dostęp do komputerów dla wszystkich uczniów), a tymczasem proponujemy zadanie skromniejsze, ale o podobnym założeniu: trzeba będzie wykorzystać dźwięki otoczenia. Te, którymi możemy operować w tej chwili.
• Dzielimy uczniów na grupki 4-osobowe (uczniowie z dwóch sąsiednich ławek). Każda grupa ma za zadanie wybrać kilka dźwięków uzyskanych za pomocą przedmiotów, które mamy pod ręką (podajemy przykłady: dźwięk rysowania ołówkiem po papierze, temperowania go, włączania długopisu, wydzierania kartki z zeszytu, kartkowania książki, uderzania jednym przedmiotem o drugi, pocierania itd.). Następnie z wybranych dźwięków uczniowie mają skomponować krótki utwór i go wykonać. Przypominamy o możliwości powtarzania dźwięków, zapętlania struktur, dobrym sposobem jest również stopniowe włączanie do gry kolejnych „instrumentów”, można także kontrastować brzmienie jednego „instrumentu” z brzmieniem całej grupy. Na zachętę prezentujemy fragment utworu skomponowanego z dźwięków rysowania ołówkiem po papierze (Tambuco Percussion Ensemble).
• Uczniowie przygotowują i prezentują swoje kompozycje, na koniec wybierają najciekawszą.

 

 Anna Pęcherzewska-Hadrych

 

Załączniki:

1) Prezentacja - do pobrania tutaj