Muzyka jako struktura

Materiały:

• film z cyklu Muzykoteka szkolna dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, odcinek 2 pt. Warszawska Jesień
• prezentacja multimedialna
• nagrania następujących utworów:

- A. Schönberg Koncert fortepianowy (początek)

- A. Berg Koncert skrzypcowy „Pamięci Anioła” (początek)

- A. Webern Wariacje na fortepian op. 27 (początek)

- J. S. Bach Contrapunctus I z Kunst der Fuge  w wykonaniu na 4 instrumenty

- L. van Beethoven V Symfonia cz. I (ekspozycja)

- Jesienne róże w wykonaniu Mieczysława Fogga

- K. Klenczon Idzie jesień przez park

- G. Ligeti Automne à Varsovie (Jesień w Warszawie) z I tomu Etiud na fortepian

• schemat do skopiowania dla wszystkich uczniów – w załączniku
• fortepian, pianino lub keyboard

Przebieg lekcji:

1. SLAJD NR 1, 2 Ćwiczenie dodekafoniczne:

• Pytamy uczniów, czy, ich zdaniem, muzyka może mieć coś wspólnego z matematyką. Jeśli mają wątpliwości, pytamy, czy kojarzą z historii pojęcie trivium i quadrivium – może ktoś pamięta, co wchodziło w skład tego ostatniego? W razie potrzeby przypominamy: arytmetyka, geometria, astronomia i... właśnie muzyka SLAJD NR 3 – dlaczego?
• Proponujemy zabawę muzyczno-matematyczną:

- rozdajemy uczniom kartki ze schematami do wypełnienia (w załączniku)

- objaśniamy treść zadania: na slajdzie SLAJD NR 4 widać nazwy 12 dźwięków – są to nazwy wszystkich klawiszy fortepianu w obrębie oktawy (na kolejnych klawiszach układ ten się powtarza). Zadaniem każdego ucznia będzie ułożenie tych dźwięków w zupełnie innej kolejności, należy to zrobić, umieszczając nazwy dźwięków w kratkach na szablonie u góry.

- każdemu dźwiękowi przypisany zostaje numer (widoczny w górnej części kratki), do końca zadania pozostanie on niezmienny

- prosimy uczniów, by zwrócili uwagę, żeby tworząc ten szereg dźwięków, nie zapomnieli o żadnym, i żeby żaden się nie powtórzył

- następnie przepisujemy dźwięki do szablonów, które są poniżej – zgodnie z numerami, które są w każdej kratce.

• Po skończeniu przez uczniów tej części zadania objaśniamy: to, co wpisali w pierwsze 12 kratek, to szereg dźwięków, który nazwiemy serią SLAJD NR 5. Pytamy uczniów, czy domyślają się, czym są te 4-kratkowe konstrukcje pionowe. Jeśli nie mają pomysłu – wyjaśniamy – to są akordy, które powstały po przecięciu serii na 3 fragmenty i ustawieniu ich „pionowo”, są to zatem dźwięki, które należy zagrać jednocześnie. Pytamy, czym jest ta druga seria, jak ona się ma do pierwszej. Odpowiedź: jest to ta sama seria, co na początku, tylko przepisana od końca. Z niej również stworzyliśmy akordy.
• Pytamy uczniów, czy chcieliby usłyszeć to, co skomponowali. Prosimy uczniów, żeby podpisali kartki, zbieramy je i następnie gramy to, co uczniowie napisali (serie w obrębie oktawy) – za każdym razem pytamy uczniów o opinię na temat zagranych serii i akordów. Wyjaśniamy, że nie szukamy serii i akordów „ładnych”, tylko ciekawych, zachęcamy do tego, by nie bali się zgrzytliwości, dysonansowości, melodia lub współbrzmienie ma być frapujące, niekoniecznie w klasycznym tego słowa znaczeniu „ładne”.
• Po zakończonej prezentacji kartki wracają do uczniów, pytamy, czy możliwe byłoby stworzenie utworu wyłącznie w oparciu o serię i te jej przekształcenia, które mamy na kartkach (wyjaśniamy przy tym, że kolejność dźwięków jest czymś, czego zmieniać nie wolno, nie będzie więc można  np. ich przestawiać) SLAJD NR 6. Jeśli uczniowie mają wątpliwości, bierzemy ponownie którąś z kartek i gramy serię (nadając jej jakiś rytm) z towarzyszeniem akordów (można zagrać najpierw te z góry, potem z dołu, albo tylko jedne lub drugie w dłuższych wartościach). Pytamy uczniów, co o tym sądzą – opinie będą na pewno różne, ale z pewnością wszyscy się zgodzą ze stwierdzeniem, że nie brzmiało to jak Mozart czy Brahms.
• Wyjaśniamy, że właśnie o to chodziło SLAJD NR 7. Przez stulecia kompozytorzy tworzyli w oparciu o ten sam system tonacji (gramy gamę C-dur) oraz akordów dur (gramy przykład) i moll (również), które pozostawały w stosunku do siebie w określonych relacjach (gramy jakąś kadencję). Ten system oczywiście ewoluował, ale zasada pozostawała wciąż ta sama. W końcu niektórym kompozytorom się to znudziło i postanowili stworzyć system kompletnie inny, całkowicie niepodobny to tego, który obowiązywał do tej pory. I w ten sposób narodziła się jedna z XX-wiecznych technik kompozytorskich – dodekafonia SLAJD NR 8 (nazwa pochodzi z języka greckiego i oznacza 12-dźwiękowość), której podstawy właśnie poznaliśmy. Dodekafonia jest oczywiście techniką o wiele bardziej złożoną, oferującą znacznie więcej możliwości przekształcania serii bez zatracania jej tożsamości, ale założenie jest to samo: podstawą utworu jest 12-dźwiękowa seria i to ona staje się źródłem wszystkich współbrzmień i melodii w utworze SLAJD NR 9.
• Wyjaśniamy, że kompozytorzy posługujący się tą techniką nie są bezdusznymi maszynami – ostatecznym kryterium wyboru takich a nie innych ukształtowań zawsze jest brzmienie, wybiera się to, co brzmi najciekawiej, najlepiej, choć nie zawsze są to brzmienia „ładne” w tradycyjnym sensie. Jest to po prostu nowy rodzaj „ładności”.
• Wyjaśniamy, że dodekafonia powstała w Wiedniu w okresie międzywojennym, a jej twórcą był Arnold Schönberg. Wraz z uczniami – Albanem Bergiem i Antonem Webernem tworzyli tzw. wiedeńską szkołę dodekafoniczną SLAJD NR 10. Prezentujemy krótkie przykłady muzyczne z ich twórczości, po czym zapraszamy do obejrzenia filmu.

2. Projekcja filmu Muzykoteki

3. Muzyka jako struktura

• Prosimy uczniów, aby przypomnieli sobie, co zostało na filmie powiedziane na temat wpływu muzyki klasycznej na mózg. Przypominamy: słuchanie muzyki klasycznej sprawia, że pojawiają się fale alfa SLAJD NR 11, odpowiadające za wysiłek poznawczy, analizę. Czyli: gdy słuchamy takiej muzyki, mózg zaczyna pracować, oddzielając informację od szumu. Co jest tą informacją w muzyce? Dyskusja.
• Wyjaśniamy, że dzieła muzyki klasycznej nie są tylko ciągiem dźwięków – dźwięki te tworzą jakieś struktury SLAJD NR 12 – niższego i wyższego rzędu, dzięki czemu możemy muzykę odbierać jako spójną narrację i za nią podążać. Przypomina to trochę oglądanie filmu – jest jakiś bohater, doświadcza różnych rzeczy, a my – widzowie – śledzimy jego losy. W muzyce klasycznej podobnie – bohater, czyli np. jakiś temat muzyczny, w toku utworu ulega różnym modyfikacjom, przeobrażeniom, zderza się z innymi dźwiękami i tematami, a tymczasem nasz mózg stara się go zidentyfikować, wytropić, rozpoznać w różnych muzycznych kontekstach.
• Proponujemy krótką analizę dwóch przykładów SLAJD NR 13:

- fuga Bacha: zapowiadamy, iż za chwilę usłyszymy utwór grany przez cztery instrumenty. Na początku usłyszymy melodię graną tylko przez jeden z nich – będzie to bardzo ważny fragment: temat, który potem będzie się przewijał przez cały utwór. Prosimy uczniów, aby słuchając, starali się go wytropić.

- symfonia Beethovena (przykład z filmu): wyjaśniamy, że na początku usłyszymy krótki 4-dźwiękowy motyw (można go zaśpiewać lub zagrać), który będzie naszym głównym bohaterem, prosimy, aby uczniowie starali się go śledzić.

• Musimy mieć świadomość, że to tylko jeden z aspektów strukturowania muzyki, np. same tematy mają też swoją wewnętrzną strukturę, strukturami są następstwa akordów wchodzących ze sobą w najrozmaitsze relacje itd. SLAJD NR 14

4. Warszawska Jesień

• Przypominamy, że w filmie wystąpił Tadeusz Wielecki – dyrektor Warszawskiej Jesieni, czyli festiwalu muzyki współczesnej. Pytamy uczniów, czy umieliby zdefiniować pojęcie muzyki współczesnej SLAJD NR 15 – czy oznacza muzykę tworzoną współcześnie?
• Proponujemy wysłuchanie fragmentów trzech utworów muzycznych skomponowanych w XX wieku – związanych tematycznie z jesienią. Prosimy uczniów, by zastanowili się, który (bądź które) z nich nadawałyby się na taki festiwal.

- Jesienne róże w wykonaniu Mieczysława Fogga

- K. Klenczon Jesień

- G. Ligeti Automne à Varsovie (Jesień w Warszawie)

• Jeżeli uczniowie wybrali ostatni fragment, pytamy, dlaczego.
• Powracamy do definicji muzyki współczesnej – czy faktycznie tym terminem można określić każdą muzykę powstającą współcześnie? SLAJD NR 16 Dyskusja i próba zawężenia definicji.
• Zwracamy uwagę, że dwa pierwsze utwory (nie negując ich wartości artystycznej) powstały w oparciu o tradycyjne zasady komponowania muzyki (tonacja, akordy dur-moll, stały puls). Muzyka współczesna zaś to ten odłam muzyki tworzonej współcześnie, który za cel stawia sobie poszukiwanie nowych środków, czegoś, czego jeszcze nie było SLAJD NR 17 (choć niektórzy twierdzą, że wszystko już było). Oznacza to eksperymentowanie z materią muzyczną, które może dokonywać się na różnych płaszczyznach. W wysłuchanej etiudzie Ligetiego pojawiają się np. złożone struktury rytmiczne, tworzone przez trzy warstwy (melodia górna, dolna i „mżysty” środek), z których każda wydaje się podążać we własnym tempie – nasz mózg stara się śledzić przebieg każdej z nich, ale też relacje między nimi.
• Wyjaśniamy, że różnorodnych nurtów tak pojmowanej muzyki współczesnej jest bardzo wiele, w każdym z nich cenione są jednak nowe pomysły na strukturowanie muzyki, tworzenie nowych systemów porządkowania dźwięków. Festiwale muzyki współczesnej istnieją m.in. po to, by te pomysły zaprezentować.
• Na koniec przedstawiamy krótko historię powstania Warszawskiej Jesieni SLAJD NR 18. Pierwsza edycja miała miejsce w roku 1956 – prosimy uczniów by, korzystając ze swej wiedzy historycznej, przypomnieli co się wówczas wydarzyło. Chodzi o tzw. „odwilż” po czasach stalinowskich, których okrucieństwa doświadczyli również polscy kompozytorzy. W okresie przymusowego socrealizmu nie wolno im było pisać muzyki awangardowej, poszukującej, jakiekolwiek eksperymenty były zakazane i surowo karane, obowiązywał styl klasycyzująco-folklorystyczny. Wszelki dopływ informacji o muzyce zachodniej został odcięty. Nietrudno więc wyobrazić sobie nastroje, jakie zapanowały w tym środowisku, gdy wreszcie „żelazna kurtyna” znikła i nareszcie można było pisać, jak się chce oraz słuchać i poznawać nową muzykę. Na fali tego entuzjazmu powołano do życia festiwal, którego celem była prezentacja najnowszych dokonań muzyki europejskiej. Zaś kompozytorzy zaczęli gwałtownie nadrabiać kilkunastoletnie zaległości. Pierwszą z technik oferujących nowe możliwości strukturowania materii muzycznej, którą przyswoili sobie błyskawicznie i którą się zafascynowali, była... dodekafonia, którą już troszkę poznaliśmy.  
• Dodekafonia w dzisiejszym świecie muzyki współczesnej uważana jest za... muzykę dawną. To już przeszłość. Obecnie zainteresowania kompozytorów idą w innych kierunkach – zapowiadamy, że do tematu wrócimy niebawem.

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych

 

Załączniki:

1) Prezentacja - do pobrania tutaj

2) Załącznik nr 1 - do pobrania tutaj