Rytm w muzyce

Materiały:

• nagrania następujących przykładów muzycznych:

- B. Ferneyhough Etudes Transcendentales

- J.S. Bach Preludium z I Suity na wiolonczelę solo (wyk. np. Anner Bylsma i Mścisław Rostropowicz lub inne dwa różniące się zauważalnie tempem)

- S. Prokofiew Taniec rycerzy z Romea i Julii (lub inny wyrazisty przykład utworu w metrum parzystym)

- G. Verdi Libiamo z Traviaty (lub inny wyrazisty przykład utworu w metrum trójdzielnym)

- P. Czajkowski Taniec łabędzi z Jeziora łabędziego (lub inny wyrazisty przykład utworu w metrum parzystym)

- nagranie wirtuoza tabli (np. Allah Rakha lub Zakir Hussain) lub/i perkusyjnej solówki jazzowej (np. Buddy’ego Richa)

- nagranie szamańskiego obrzędu z Mongolii (Mongol shamanic ritual)

- G. Ligeti Poème Symphonique for 100 Metronomes

- S. Reich Drumming, Part 1

• film z cyklu Muzykoteka szkolna – seria dla uczniów gimnazjum, odc. 2 pt. Rytm
• partytura pierwszej strony Nokturnu b-moll op. 9 nr 1 Chopina – w załączniku
• prezentacja ppt – w załączniku

 

Przebieg lekcji:

1. Projekcja filmu

2. Rytm SLAJD NR 1, 2

• Powracamy do pytania, które pojawiło się w filmie: co to jest rytm? SLAJD NR 3 Dyskusja, próba zdefiniowania. Wniosek: pojęcie rytmu związane jest z relacjami czasowymi między dźwiękami – który dźwięk jest krótszy/dłuższy względem innego i o ile. SLAJD NR 4
• Wyjaśniamy, iż owe relatywne czasy trwania („nuty rytmiczne”) nazywamy wartościami rytmicznymi SLAJD NR 5. Omawiamy to zagadnienie na przykładzie ćwierćnuty i 2 ósemek SLAJD NR 6.
• Proste dyktando rytmiczne (bez metrum): ćwierćnuta – dwie ósemki – ćwierćnuta SLAJD NR 7, potem drugie: ćwierćnuta – dwie ósemki – ćwierćnuta – dwie ósemki SLAJD NR 8.
• Wyjaśnienie: wartości rytmicznych istnieje dużo więcej – ósemki dzielą się na szesnastki itd. (doprowadzamy ten podział również „w górę” do całych nut) SLAJD NR 9. Wspominamy, że istnieją również sposoby wydłużania wartości (kropka, łuk) SLAJD NR 10, a także o podziale nieregularnym SLAJD NR 11 (można pokazać np. fragment Nokturnu b-moll op. 9 nr 1 Chopina SLAJD NR 12). Można tworzyć dowolnie skomplikowane rytmy (prezentujemy nagranie któregoś utworu z cyklu Etudes Transcendentales  Briana Ferneyhough).

3. Tempo

• Jedno z dyktand gramy jeszcze raz, a potem jeszcze dwa razy: w tempie bardzo szybkim i następnie bardzo wolnym. Zadajemy pytanie: czy te trzy przykłady miały ten sam rytm? Jeśli ktoś ma wątpliwości, podkreślamy raz jeszcze: relacje czasowe między dźwiękami pozostały te same – niektóre dźwięki były dwa razy krótsze od innych. Co się więc zmieniało?
• Wprowadzamy pojęcie tempa SLAJD NR 13. Wyjaśnienie: nie ma rytmów szybkich czy wolnych – rytm to tylko struktura, a szybkie lub wolne może być tempo SLAJD NR 14. Prezentujemy dwa nagrania tego samego fragmentu jakiegoś utworu – różniące się tempem wykonania (np. Preludium z I Suity na wiolonczelę solo J.S. Bacha, przykładowo Anner Bylsma vs Mścisław Rostropowicz)

4. Metrum

• Prezentujemy teraz dwa przykłady dźwiękowe – zapowiadamy, że w obydwu jest ten sam rytm – same ćwierćnuty – i to samo tempo. Pytanie: czym się różnią? SLAJD NR 15 (Będą to ciągi ćwierćnut – bez melodii, harmonii, dynamiki – pierwszy w metrum 4/4, drugi 3/4, z wyraźnymi akcentami na raz).
• Jeśli w opisach uczniów nie padnie słowo „metrum”, wprowadzamy je i krótko objaśniamy SLAJD NR 16, 17. Prezentujemy 2-3 krótkie fragmenty nagrań (np. Taniec rycerzy z Romea i Julii Prokofiewa, Libiamo z Traviaty Verdiego, Taniec łabędzi z Jeziora łabędziego Czajkowskiego) – uczniowie mają za zadanie z grubsza rozpoznać metrum (parzyste czy trójdzielne).

5. Krótkie podsumowanie wiedzy o tym, jakie elementy organizują czas w muzyce: rytm, tempo, metrum SLAJD NR 18

6. Rytm jako element samowystarczalny

• Pytanie do uczniów: czy może istnieć muzyka oparta wyłącznie na rytmie, bez melodii, harmonii, dynamiki itd.? SLAJD NR 19 Jeśli tak – jaka musiałaby być, żeby była ciekawa? Jedną z opcji jest muzyka oparta na rytmach bardzo skomplikowanych SLAJD NR 20 – przedstawiamy nagranie wirtuoza tabli (np. Allah Rakha lub Zakir Hussain) lub/i jakiejś perkusyjnej solówki jazzowej (np. Buddy Rich).
• Pytanie do uczniów: czy z prostych rytmów da się skonstruować ciekawą muzykę? SLAJD NR 21 Monotonne, proste rytmy mogą mieć charakter transowy SLAJD NR 22 (przykłady z innych kultur, np. szamański obrzęd z Mongolii).
• Proste rytmy można również nawarstwić w ciekawy sposób. SLAJD NR 23

Przykład nr 1 – do wykonania przez uczniów: dzielimy klasę na 3 grupy – wszyscy będą wyklaskiwać ćwierćnuty w tym samym tempie (w sposób zsynchronizowany), jedna z grup w metrum 3/4, druga 4/4, trzecia 5/4 – z wyraźnymi akcentami. SLAJD NR 24 Krótka analiza przykładu: ten sam rytm, to samo tempo, różne metra SLAJD NR 25. Wyjaśniamy, iż był to przykład polimetrii. SLAJD NR 26

Przykład nr 2 – przypominamy utwór na metronomy Ligetiego z filmu Muzykoteki (można zaprezentować fragment oryginalnej wersji na 100 metronomów) – wyjaśniamy, że każdy był nastawiony na inne tempo. Analiza: rytm ten sam, metrum brak, różne tempa. SLAJD NR 27

Przykład nr 3 – Drumming, Part 1 Steve’a Reicha (zaleca się najpierw omówić problematykę tego utworu, potem posłuchać): każdy z wykonawców gra w kółko swój jeden bardzo prosty rytm. Rytmy wzajemnie się dopełniają, tworząc gęstą tkankę. SLAJD NR 28 W pewnym momencie pojawia się tzw. przesunięcie fazowe – jeden z wykonawców zaczyna grać ciut szybciej, powoli przesuwa się ze swoim akcentem (na „raz”) na inne miejsce w takcie – wypadkowe metrum przestaje być oczywiste SLAJD NR 29. Analiza: rytm ten sam (dla każdej warstwy), metrum to samo, tempo początkowo to samo – z czasem fluktuuje SLAJD NR 30. Jest to polirytmia SLAJD NR 31 inspirowana złożoną muzyką afrykańską. Słuchamy Drumming, Part 1 w jak najdłuższym fragmencie (najlepiej w całości).

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych

 

Załączniki:

1) Prezentacja - do pobrania tutaj