Symfonika romantyczna

Materiały:

• nagrania następujących utworów:

- C. Debussy Syrinx

- P. Czajkowski Taniec chiński z baletu Dziadek do orzechów (Tchaikovsky, Chinese Dance)

- P. Czajkowski Taniec wróżki z Dziadka do orzechów (Dance of the Sugarplum Fairy)

- R. Wagner Cwał Walkirii (wersja instrumentalna, Walkürenritt)

- M. Ravel Wschód słońca z Dafnisa i Chloe (Lever du jour)

- S. Prokofiew Suita scytyjska cz. I (Prokofiev, Scythian Suite)

- G. Ligeti Lontano

- G. Grisey Partiels

- J. S. Bach Koncert d-moll na dwoje skrzypiec, cz. I (double concerto – pod batutą Herreweghe lub inne w szybszym tempie)

- W. A. Mozart Serenada B-dur KV 361, cz. III

- S. Rachmaninow II Symfonia e-moll, cz. III

• partytury  wyżej wymienionych utworów Wagnera i Ravela – w załączniku
• prezentacja ppt – w załączniku
• aktualne programy (repertuar) kilku wybranych filharmonii polskich – do pobrania na stronach www owych filharmonii
• film z cyklu Muzykoteka szkolna – seria dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, odc. 4 Precz z filharmonią
• opcjonalnie: film Amadeusz Miloša Formana 

Przebieg lekcji:

1. Projekcja filmu z cyklu Muzykoteka szkolna

2. Filharmonia SLAJD NR 1,2

• Zadajemy pytanie: co to jest filharmonia i jaka jest jej funkcja? Wspólnie wypracowana zostaje odpowiedź: to siedziba orkiestry symfonicznej i miejsce, w którym daje ona koncerty SLAJD NR 3 
• Ćwiczenie: dzielimy klasę na kilka grup, każda z nich dostaje wydruk programu którejś z polskich filharmonii (na najbliższy miesiąc, na kilka miesięcy naprzód lub na cały sezon). Uczniowie próbują zidentyfikować rodzaj wykonawców biorących udział w kilku lub kilkunastu koncertach (pomijamy sale kameralne) SLAJD NR 4. Przedstawiciele grup przedstawiają wyniki, a nauczyciel odnotowuje je na tablicy w formie uogólnionej: orkiestra, solista z orkiestrą, orkiestra chór, zespół kameralny, solista – stawiając kreskę w każdym kolejnym przypadku pojawienia się danego rodzaju wykonawcy. Najprawdopodobniej najwięcej kresek będzie przy składach orkiestrowych. Wniosek: do filharmonii przychodzimy przede wszystkim słuchać muzyki na orkiestrę symfoniczną SLAJD NR 5 .

3. Orkiestra symfoniczna

• Przedstawiamy krótki opis orkiestry symfonicznej i jej dziejów: większy zespół instrumentalny, którego skład wykształcił się w XVIII wieku. Większość stanowiły w niej instrumenty smyczkowe, dużo mniej było instrumentów dętych (gł. drewnianych) i bardzo niewiele perkusyjnych (tylko para kotłów). Była to tzw. mała orkiestra symfoniczna, licząca ok. 40 osób SLAJD NR 6 . Duże zmiany nastąpiły w XIX wieku, gdy powstała tzw. wielka orkiestra symfoniczna, licząca blisko 100 osób SLAJD NR 7. Zwiększono liczbę istniejących w poprzednim składzie instrumentów, ale nie tylko: wprowadzono również nowe, brzmiące trochę inaczej (porównujemy brzmienie fletu i fletu piccolo na podstawie kilkunastosekundowych próbek dźwiękowych – Syrinx Debussy’ego i Taniec chiński z Dziadka do orzechów Czajkowskiego) SLAJD NR 8 lub w sposób radykalny zmieniający brzmienie orkiestry – rozbudowana blacha SLAJD NR 9, perkusja SLAJD NR 10 , harfa, czelesta SLAJD NR 11 itd. W tym samym czasie wiele z instrumentów orkiestrowych zostało udoskonalonych – zyskały lepsze, bardziej soczyste brzmienie, mogły grać więcej dźwięków (przykład z waltornią SLAJD NR 12), intonować je czyściej, grać szybciej i z większą łatwością.
• Pojawiło się więc w orkiestrze ogromne bogactwo brzmień – stało się ono wyzwaniem dla kompozytorów, którzy zaczęli eksperymentować z barwami instrumentalnymi, łącząc instrumenty na nowe sposoby i poszukując nowych sposobów wydobywania dźwięku SLAJD NR 13. Eksperymenty te trwają zresztą do dziś.
• Prezentujemy nagrania (początki utworów, ok. 1-2 minuty) ilustrujące zagadnienie kolorystyki orkiestrowej:
  • P. Czajkowski Taniec wróżki z Dziadka do orzechów
  • R. Wagner Cwał Walkirii (wersja instrumentalna) SLAJD NR 14, 15, 16
  • M. Ravel Wschód słońca z Dafnisa i Chloe SLAJD NR 17, 18, 19
  • S. Prokofiew Suita scytyjska cz. I
  • G. Ligeti Lontano
  • G. Grisey Partiels (skład tylko 18-osobowy!)

Wniosek: orkiestra to jeden z najbardziej „kolorowych” instrumentów, obcowanie z brzmieniem orkiestry symfonicznej (zwłaszcza na żywo) może być przyjemnością samą w sobie SLAJD NR 20, to jeden z powodów, dla których ludzie chodzą do filharmonii.

4. Narracja muzyki klasycznej

• Nauczyciel wraz z uczniami stara się przeanalizować inny aspekt koncertu w filharmonii: ludzie słuchają w skupieniu, wydają się być skoncentrowani. Na czym? Czym to się różni od słuchania muzyki popularnej?
• Wyjaśnienie: narracja w muzyce klasycznej (nie tylko symfonicznej): przypomina opowieść, utwór ma swoją dramaturgię, rozwija się, wątki/ tematy/ myśli muzyczne pojawiają się, przeplatają, przeobrażają itd. – śledzenie tego wymaga skupienia, jak czytanie powieści czy oglądanie filmu – i może być równie absorbujące SLAJD NR 21.
• Prezentacja przykładów dźwiękowych (początki, fragmenty ok. 1,5/2-minutowe)
  • Koncert d-moll na dwoje skrzypiec J. S. Bacha, cz. I (wybieramy nagranie w szybszym tempie, np. Koelman i Kerr pod Herreweghe lub inne), zwracamy uwagę na podejmowanie tematu przez kolejne grupy instrumentów, a następnie na dialogowanie solistów
  • Serenada B-dur KV 361 W. A. Mozarta, cz. III – zwracamy uwagę na podejmowanie melodii przez kolejne instrumenty (lub prezentujemy fragment filmu Amadeusz Miloša Formana, w którym Salieri opisuje właśnie ten utwór, ok. 23 minuty filmu).

Wyjaśniamy uczniom, że istnieją utwory, którym towarzyszy jakaś pozamuzyczna treść (tzw. muzyka programowa), jednak w większości przypadków takiej treści nie ma, pytanie: czy wówczas taka muzyczna opowieść jest o czymś? SLAJD NR 22 A jeżeli tak, to o czym? SLAJD NR 23.

Dyskusja.

5. Symfonika romantyczna

• Wyjaśniamy uczniom, że w okresie romantyzmu w muzyce pojawił się element, który nigdy przedtem nie objawił się z taką siłą. Pytamy uczniów, czy na podstawie tego, co wiedzą o np. literaturze i sztuce romantycznej, domyślają się, o co chodzi. Odpowiedź: uczucia, emocje. W połączeniu z potęgą i bogactwem brzmienia wielkiej orkiestry symfonicznej daje to mieszankę wybuchową, siła oddziaływania wielkiej romantycznej symfoniki jest ogromna SLAJD NR 24.
• Zadanie dla uczniów: mają sprawdzić, czy znajduje to statystyczne odzwierciedlenie w programach koncertów – uczniowie ponownie powracają do programów koncertów różnych filharmonii. Ponieważ ich wiedza może być niewystarczająca, pomaga nauczyciel – na tablicy wypisuje w rzędzie hasła: barok, klasycyzm, romantyzm, XX i XXI wiek. Uczniowie czytają głośno nazwiska kompozytorów znajdujących w programach koncertów symfonicznych, nauczyciel po odczytaniu każdego z nazwisk stawia kreskę pod nazwą odpowiedniej epoki. Najprawdopodobniej najwięcej kresek znajdzie się pod romantyzmem. Wniosek: romantyczne połączenie brzmienia orkiestry z silnym emocjonalizmem wciąż jest atrakcyjne dla słuchaczy. Muzyka romantyczna znajduje się w większości programów koncertów symfonicznych. (Dygresja, jeśli starczy czasu – pytanie do uczniów: czy sądzą, że to normalne, iż większość repertuaru filharmonii stanowi muzyka przeszłości? Czy utwór młodego kompozytora, którego poznaliśmy w pierwszej części filmu Muzykoteki, miałby szanse znaleźć się w repertuarze? Zapowiadamy, że do tematu jeszcze wrócimy.)
• Przykład dźwiękowy wysłuchany w całości: III część II Symfonii e-moll Rachmaninowa. Po wysłuchaniu uczniowie dzielą się wrażeniami. Czy to było o czymś? Czy muzyka zrobiła na nich jakieś wrażenie? Jakie? Czy chcieliby wysłuchać tego na żywo w filharmonii?

 

Anna Pęcherzewska-Hadrych

 

Załączniki:

1) Prezentacja - do pobrania tutaj