Twórczość Krzysztofa Pendereckiego

• wydruki Załącznika: po 1 egzemplarzu na ucznia
• nagranie Adagietta z V Symfonii cis-moll Gustawa Mahlera (cz. IV) – dostępne w internecie
• przygotowane następujące linki ze strony „Trzej kompozytorzy”:

• nagranie Trenu – Ofiarom Hiroszimy Krzysztofa Pendereckiego
• nagranie Polimorfii Krzysztofa Pendereckiego
• nagranie Fluorescencji Krzysztofa Pendereckiego
• nagranie III Symfonii Krzysztofa Pendereckiego
• nagranie Chaconny Krzysztofa Pendereckiego
• nagranie opery Ubu Król Krzysztofa Pendereckiego
• film biograficzny o Krzysztofie Pendereckim

- Muzorys – gra na stronie Muzykoteki Szkolnej

• prezentacja w formacie pptx (w załączeniu)
• pianino
• tablica, kreda

Przebieg lekcji:

 1. Klastery:

• Na początku lekcji zadajemy uczniom pytanie: z czym kojarzy im się muzyka klasyczna? Czym różni się od np. rockowej? Dyskusja.
• Prosimy uczniów o wysłuchanie przykładu – będzie to Adagietto z V Symfonii cis-moll Gustawa Mahlera. Wspólnie próbujemy ustalić, jakie są cechy tej muzyki, co w niej zwraca szczególną uwagę. Wnioski SLAJD NR 1: 1) „ładna” melodia, 2) tło melodii składające się z trójdźwięków (dla przypomnienia czym jest trójdźwięk, gramy na pianinie kilka przykładowych trójdźwięków w różnych przewrotach, można też zagrać krótką ich sekwencję).
• Wyjaśniamy, że w podobny sposób pisano muzykę przez całe stulecia – przykład, którego słuchaliśmy, pochodzi z początku XX w. W końcu jednak przyszedł moment, w którym pewnym kompozytorom znudziły się „ładne melodie”, zbuntowali się i postanowili poeksperymentować. Czy muzykę można tworzyć z np. czegoś takiego? – gramy na pianinie klaster półtonowy o rozpiętości ok. kwinty. Pytamy uczniów o opinię.
• Wyjaśniamy, że to, co zagraliśmy, jest rodzajem współbrzmienia, które nazywa się klaster SLAJD NR 2. Objaśniamy zasadę budowy klasteru fortepianowego – składa się on z dźwięków leżących bardzo blisko siebie, na klawiaturze są to dźwięki sąsiadujące ze sobą SLAJD NR 3. Wyjaśniamy, że klastery mogą mieć różną rozpiętość SLAJD NR 4 – gramy na pianinie kilka przykładów szerokich i wąskich klasterów. Pytamy uczniów, jaki może być najszerszy klaster na pianinie – odpowiedź poprawna to oczywiście: klaster składający się z wszystkich dźwięków klawiatury. Czy chcieliby taki usłyszeć? Jeśli tak, zapraszamy do pomocy kilku ochotników i po krótkim przeszkoleniu (grać jedną dłonią na białych klawiszach, a drugą na czarnych znajdujących się pomiędzy nimi) wykonujemy wspólnie gigantyczny klaster.
• Proponujemy teraz uczniom zabawę: dzielimy klasę na grupy 4/5-osobowe. Zadaniem każdej z nich będzie skomponowanie krótkiego utworu, składającego się z samych klasterów, a następnie wykonanie go na pianinie. Przypominamy, jakie są możliwości SLAJD NR 5:

- klastery mogą być szerokie lub wąskie

- mogą być głośne lub ciche

- mogą trwać długo lub krótko

- można je powtarzać

- mogą znajdować się w dowolnym rejestrze klawiatury

- można je komponować w dwóch (albo więcej) warstwach.

Prosimy uczniów, żeby kolejne sekwencje utworu spróbowali jakoś zapisać graficznie. Dajemy im kilka minut na przygotowanie się (opracowanie koncepcji i przećwiczenie „na sucho” materiału), a następnie zapraszamy kolejne zespoły do zaprezentowania swych dzieł na instrumencie. Każdy występ nagradzamy brawami.

• Prosimy teraz uczniów o wysłuchanie pewnego nagrania i następnie skomentowanie go – prezentujemy początkowy fragment (45 sekund) Trenu – ofiarom Hiroszimy Krzysztofa Pendereckiego (nie zdradzając na razie tytułu ani autora) ze strony „Trzej kompozytorzy”. Co słyszeliśmy? Odpowiedź nie powinna chyba w tym momencie sprawić trudności – słyszeliśmy klastery. Zadajemy następnie pytanie o aparat wykonawczy – w razie wątpliwości wyjaśniamy, że była to orkiestra smyczkowa.
• Wyjaśniamy, że najwyraźniej układanie klasterów nie jest tylko zabawą – zajmowali się tym poważni kompozytorzy, wśród nich autor wysłuchanego przykładu: Krzysztof Penderecki SLAJD NR 6. Utwór, którego fragmentu wysłuchaliśmy – Tren – ofiarom Hiroszimy – został skomponowany na początku lat 60. i był to moment w historii muzyki, w którym z klasterów korzystano szczególnie często.
• Proponujemy teraz wysłuchanie nagrania w całości – tym razem zadanie każdego z uczniów będzie polegało na podniesieniu do góry ręki w momencie, gdy zabrzmi jakiś klaster. Czy coś jeszcze, oprócz klasterów, zwróciło ich szczególną uwagę?

2. Sonoryzm:

• Prosimy teraz uczniów o wysłuchanie fragmentu jeszcze jednego utworu Krzysztofa Pendereckiego na smyczki – będzie to Polimorfia z 1961 r. Jeśli usłyszą jakiś ewidentny klaster, niech ponownie podniosą ręce do góry, tym razem mają jednak zwrócić również uwagę na to, JAK grają instrumenty smyczkowe. Prezentujemy początkowe fragmenty nagrania Polimorfii ze strony „Trzej kompozytorzy” (do 2'35) i prosimy uczniów o wypowiedzi – z pewnością zwrócą uwagę na niecodzienność tych brzmień (być może poddadzą w wątpliwość wykonanie niektórych z nich przez smyczki).
• Wyjaśniamy, że poszukiwanie nowych brzmień było kolejną ważną cechą muzyki Krzysztofa Pendereckiego z owych czasów – nie tylko jego zresztą. Był on wówczas reprezentantem nurtu zwanego sonoryzmem SLAJD NR 7, dla którego brzmienie i barwa stały się nadrzędnymi elementami muzyki. Zwracamy uwagę, że w muzyce tej nie ma już „ładnych melodii”, tradycyjne współbrzmienia zostały zastąpione przez klastery, a tym, co przykuwa uwagę słuchacza, jest następstwo coraz to nowych brzmień/barw, często prezentowanych w sposób zmasowany (wiele instrumentów gra to samo, ale w sposób niezsynchronizowany), tworząc „chmurę dźwięków”.
• Proponujemy wysłuchanie fragmentu jeszcze jednego utworu z lat 60. Krzysztofa Pendereckiego – Fluorescencji na wielką orkiestrę. Prosimy uczniów, by spróbowali na bieżąco zgadywać, jakie instrumenty grają w danym momencie, wyjaśniając, że usłyszymy coś więcej niż tylko brzmienia instrumentów orkiestrowych. Prezentujemy początkowy fragment nagrania ze strony „Trzej kompozytorzy” (do 3'08). Czy wszystkie brzmienia łatwo daje się rozpoznać? Zwracamy uwagę na obecność syreny strażackiej i maszyny do pisania – czy zatem muzykę można tworzyć z dźwięków wydawanych przez otaczające nas przedmioty? Dyskusja.

3. Biografia:

• Zapowiadamy uczniom, że na chwilę wrócimy jeszcze do „ładnych melodii” i prezentujemy (nie zdradzając autora i tytułu) fragment Adagia z III Symfonii Krzysztofa Pendereckiego ze strony „Trzej kompozytorzy" (od 13'35). Pytamy uczniów, czy domyślają się, dlaczego słuchaliśmy tego właśnie utworu.
• Jeśli nie padnie właściwa odpowiedź, wyjaśniamy, że jest to utwór z końca XX wieku, a jego autorem jest... Krzysztof Penderecki. Wyjaśniamy, że po eksperymentach sonorystycznych z lat 60. kompozytor stopniowo zaczął porzucać wynalezione przez siebie awangardowe techniki kompozytorskie, inspirując się w coraz większym stopniu muzyką z przełomu XIX i XX wieku – m.in. taką, jaką słyszeliśmy na samym początku lekcji. Proponujemy wysłuchanie jeszcze dwóch przykładów, będą to początkowe fragmenty Chaconny oraz opery Ubu Król (do 1'58).
• Sugerujemy, że warto zapoznać się bliżej z kompozytorem o tak intrygującej biografii artystycznej, proponujemy więc uczniom obejrzenie krótkiego filmu o Krzysztofie Pendereckim. Przed projekcją rozdajemy uczniom kartki z pytaniami (Załącznik), prosząc, by uważnie je przeczytali, a następnie (w trakcie oglądania) wpisali odpowiedzi. Prezentujemy film biograficzny o Krzysztofie Pendereckim ze strony „Trzej kompozytorzy”, następnie wspólnie ustalamy prawidłowe odpowiedzi.

4. Zadanie domowe:

• Proponujemy teraz uczniom grę w Muzorys ze strony Muzykoteki Szkolnej. Otwieramy link do gry i wyjaśniamy, że za pomocą poszczególnych znaków graficznych nanoszonych na pięciolinię możemy generować różne dźwięki (demonstrujemy przykłady).
• Zwracamy uwagę, że gra świetnie nadaje się do tworzenia muzyki sonorystycznej – można układać klastery ale też „chmury dźwięków” jak u Pendereckiego z lat 60. Oczywiście można też układać „ładne melodie”, ale zadaniem uczniów będzie skomponowanie muzyki sonorystycznej. Zapraszamy do zabawy ochotników.
• Objaśniamy zadnia domowe SLAJD NR 8:

1. ułożenie kompozycji sonorystycznej za pomocą gry w Muzorys (na własny użytek, gdyż gra nie ma funkcji zapisywania);
2. ułożenie i przygotowanie wykonania krótkiej kompozycji sonorystycznej w wykorzystaniem dźwięków, które wygenerować możemy z przedmiotów znajdujących się pod ręką (czy pamiętamy maszynę do pisania we Fluorescencjach?), np. stukanie jednym przedmiotem o drugi, pstrykanie długopisem, mięcie lub darcie kartki papieru itp. Zadanie można wykonać solo lub w grupie.

Anna Pęcherzewska-Hadrych