Jak zapisywano muzykę

Dobór znaków, a także cech dźwięku przez nie określanych, ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. Prosty zapis muzyczny stosowano już w drugim tysiącleciu przed naszą erą w Egipcie i Mezopotamii, wykorzystując do tego celu znaki służące do zapisu tekstu. Podobnie czyniono w Chinach od  IV wieku p.n.e. W tym samym stuleciu w Grecji utworzono notację, w której obok liter tamtejszego alfabetu zastosowano inne znaki, stworzone specjalnie na potrzeby muzyki.

W średniowiecznej Europie stosowano czasami - głównie w traktatach teoretycznych – muzyczną notację literową, której podstawą był alfabet rzymski. Pod koniec IX wieku zaczęła się wykształcać oryginalna notacja muzyczna służąca do zapisu chorału gregoriańskiego, zwana notacją neumatyczną. Neumy były to znaki odpowiadające pojedynczym dźwiękom albo ich grupom, poprzez swój kształt wskazujące na kierunek melodii. Początkowo umieszczano je bez żadnych linii nad tekstem przeznaczonym do śpiewania. Taki zapis nie służył dokładnemu odwzorowaniu melodii, a tylko określeniu przybliżonego jej kształtu.

Około 1030 roku Guido z Arezzo wprowadził do notacji dwie równoległe linie – na początku wyższej umieścił literę C, na niższej – F. Litery te były prototypami stosowanych do dzisiaj kluczy muzycznych i podobnie jak one określały wysokość dźwięków zapisanych na odpowiednich liniach. Pod koniec XI w. do linii wprowadzonych przez Guidona zaczęto dodawać w rękopisach dwie następne, później jeszcze jedną i tak powstała pięciolinia.

 

Neumy gotyckie

Dzięki temu wynalazkowi można było precyzyjnie zapisywać wysokość dźwięków. W XIII wieku na bazie różnych europejskich odmian notacji neumatycznych wykształciły się dwa typy notacji chorałowej: gotycka, stosowana głównie w krajach niemieckojęzycznych i w Europie Środkowej oraz rzymska, używana przede wszystkim w krajach romańskich. Z czasem ta druga stała się w całej Europie jedynym sposobem zapisu chorału gregoriańskiego i używana była w księgach liturgicznych aż do XX wieku. Zapis chorałowy nie uwzględniał aspektu rytmicznego, tak istotnego dla coraz powszechniej stosowanej wielogłosowości.

 

 Nota quadrata - pieśń "Lacrimosa Sanctus"

 

 

 Nota quadrata

 

Na przełomie XII i XIII wieku w kręgu paryskiej katedry Notre Dame powstała służąca do zapisu muzyki polifonicznej notacja modalna. Na pierwszy rzut oka podobna była do rzymskiej notacji chorałowej, ale w przeciwieństwie do niej zawierała informację o rytmie. Stosowano w niej ligatury czyli grupy składające się z dwóch, trzech lub większej ilości nut połączonych ze sobą. Określone następstwo takich ligatur (a nie ich kształt) wskazywało na zastosowanie jednego z sześciu podstawowych schematów rytmicznych zwanych modusami. Głosy zapisywano partyturowo, czyli jeden pod drugim. Już przed rokiem 1250 na terenie Francji zaczęto używać notacji menzuralnej (łac.‘mensura’ = ‘miara’), czyli takiej, w której kształt nuty wskazywał na jej wartość rytmiczną. Notację stosowaną od tego czasu do połowy XV wieku ze względu na kolor nut nazywa się czarną menzurą. W XIII stuleciu utwory polifoniczne zapisywano najczęściej w układzie kolumnowym: głosy wyższe obok siebie, a głos najniższy pod spodem. Początkowo używano tylko dwóch wartości: długiej (longa) i krótkiej (brevis), do końca XIV wieku wprowadzono stopniowo kolejne, coraz mniejsze:

longa	brevis	semibrevis	minima	semiminima

 

Około roku 1420 pojawiły się pierwsze oznaczenia wskazujące na zastosowanie odpowiedniego metrum - albo dwudzielnego: (odpowiednik dzisiejszego taktu 2/4 albo 4/4; znak spotykany wciąż we współczesnym zapisie) albo trójdzielnego: (odpowiednik taktu 3/4). Fragmenty kompozycji, w których dochodziło do czasowej zmiany metrum z dwudzielnego na trójdzielne (lub odwrotnie) zapisywano czerwonymi nutami. Ten typ notacji, od miejsca powstania nazywany notacją francuską, był używany w całej prawie Europie do połowy XV wieku. Wyjątkiem były Włochy, gdzie w XIV wieku stosowano lokalny typ czarnej menzury zwany notacją włoską. Jej odmienność od francuskiej wynikała głównie z innego sposobu podziału dłuższych wartości na krótsze, a przejawiała się m.in. w większym zróżnicowaniu kształtów nut, literowych oznaczeniach metrum oraz stosowaniu między nutami kropek pełniących funkcję współczesnych nam kresek taktowych. W drugiej połowie XV wieku na terenie całej Europy zaczęto wprowadzać białą notację menzuralną czyli taką, w której nutom odpowiadającym dłuższym wartościom nie zaczerniano główek:

 

longa	brevis	semibrevis	minima	seminimima	fusa

 

 Biała notacja menzuralna - druk z XVI wieku 

 

Na przełomie XVI i XVII w. zaczęto coraz częściej zaokrąglać główki nut nadając im używany do dzisiaj  kształt. W okresie renesansu wielogłosowe utwory wokalne zapisywano dwojako: albo każdy głos w odrębnej księdze zwanej partesem, albo wszystkie głosy zgrupowane na dwóch sąsiadujących ze sobą stronach w księdze zwanej chórową. W roku 1501 zaczęto wydawać w Wenecji pierwsze druki muzyczne, a już w połowie XVI wieku w całej Europie działały liczne drukarnie specjalizujące się w tego typu produkcji – bardzo przyczyniły się one do rozpowszechnienia ówczesnego repertuaru muzycznego. W epoce renesansu oprócz notacji wokalnej zaczęto stosować także instrumentalną, określaną mianem tabulaturowej. Tabulatura jest to zapis przeznaczony na instrument solowy – najczęściej organy lub lutnię - w którym oprócz nut lub zamiast nich używane są inne znaki. Pierwsze tabulatury organowe - zwane obecnie staroniemieckimi - powstały w Niemczech w połowie XV wieku. Głos najwyższy zapisywano w nich nutami, a pozostałe – literami.

W drugiej połowie XVI wieku zmodyfikowano tę notację zapisując wszystkie głosy literami. Ten typ, stosowany jeszcze przez cały wiek XVII, zwany jest tabulaturą nowoniemiecką.

 

Niemiecka tabulatura organowa 

 

Oba rodzaje tabulatur używane były poza Niemcami w kilku innych krajach, m.in. w Polsce. Mniejsze znaczenie miała XVI-wieczna hiszpańska tabulatura organowa, w której stosowano cyfry oznaczające konkretne klawisze. W zapisie większości renesansowych tabulatur lutniowych pojawiały się linie odzwierciedlające struny instrumentu. Odpowiednie symbole na nich umieszczone wskazywały miejsca (tzw. progi), w których struna miała być naciskana. W tabulaturach włoskiej i hiszpańskiej używano w tym celu cyfr. We francuskiej tabulaturze lutniowej, najbardziej w Europie rozpowszechnionej i najdłużej stosowanej, funkcję takiego wskaźnika pełniły litery.

 

 Biała notacja menzuralna - kodeks 2016 

 

Na terenie Niemiec stosowano zapis lutniowy, w którym każdy możliwy do zagrania dźwięk miał inny symbol – literowy lub cyfrowy. Pod koniec XVI wieku muzycy niemieccy przestawili się na używanie zapisu francuskiego i niektórzy posługiwali się nim jeszcze w XVIII wieku. W tym czasie tabulatury należały już jednak do rzadkości, a muzykę przeznaczoną na instrument solowy najczęściej zapisywano takimi samymi nutami, jak muzykę wokalną.

W barokowej muzyce zespołowej stosowano powszechnie bas cyfrowany czyli skrótowy, wykorzystujący cyfry zapis akordów zbudowanych na dźwiękach melodii basowej.

 

Zapis basu cyfrowanego 

W XVII wieku do zapisu muzycznego zaczęto wprowadzać oznaczenia słowne określające tempo utworu (np. adagio, allegro) i dynamikę (np. piano, forte). Z biegiem czasu oznaczeń tych przybywało, zmianom podlegały też inne elementy notacyjne, ale nie tak radykalnym, jak w poprzednich stuleciach.

 

Sonata Waldsteinowska Ludwiga van Beethovena

Dopiero w XX wieku w efekcie wprowadzania niekonwencjonalnych technik kompozytorskich i nietypowych instrumentów zaczęto czasami stosować notacje różniące się zasadniczo od notacji tradycyjnej.

dr Agnieszka Leszczyńska