Opera i oratorium w pigułce

Początki

By nowe gatunki mogły powstać, musiały zajść sprzyjające okoliczności. I tak też było, bowiem jeszcze w połowie XVI wieku wyłoniła się idea nowego muzycznego dzieła dramatycznego: związanego z jednej strony ze starogreckim dramatem, a z drugiej ze średniowiecznymi moralitetami. Upraszczając, można powiedzieć, że z nich właśnie wywodzą się opera i oratorium. Opera zrodziła się z ducha renesansowego, biorąc temat nie z życia, lecz z mitologii, oratorium było zaś owocem koncepcji religijnej i potrzeby śpiewania Bogu. Idea opery zrodziła się w kręgu tzw. Cameraty florenckiej, w której skład wchodzili ówcześni muzycy i śpiewacy, poeci, a nawet uczeni. Za pierwszą operę uważa się Dafne do tekstu Ottavia Rinucciniego z muzyką Jacopo Periego wystawioną we Florencji w 1597 roku, ale — niestety — dzieło to zaginęło. Zachowała się za to w całości Euridice tych samych autorów, którą wykonano uroczyście podczas zaślubin Marii de Medici z królem francuskim Henrykiem IV w 1600 roku. W tym samym roku związany z Cameratą, a jednocześnie mający silne potrzeby religijne, Emilio Cavalieri przedstawił w Rzymie swe Rappresentatione di Anima et di Corpo — utwór muzyczno-dramatyczny uważany za pierwsze w historii prawdziwe oratorium. Początek tego gatunku tkwi w nieformalnych spotkaniach, „ćwiczeniach duchowych” Congregazione dell' Oratorio założonego w Rzymie w połowie XVI wieku przez Filippa Neri. Nazwa pochodzi od nazwy specjalnej sali modlitw, gdzie te spotkania miały miejsce. Neri zapraszał kompozytorów do tworzenia na te okazje muzyki ilustrującej Biblię — najpierw chóralnej, a potem zawierającej coraz więcej elementów dramatycznych.

 

Podobieństwa i różnice

To właśnie element dramatyczny jest podstawową cechą wspólną dla obu gatunków. Oba opowiadają pewną historię, mają swych bohaterów. Tyle tylko, że w operze rzecz dzieje się na scenie, ze scenografią, kostiumami, a w przypadku oratorium tych elementów brak — publiczność słucha opowieści, którą podaje mu narrator (najczęściej w recytatywach), śpiewacy nie wykonują zadań aktorskich i nie wdziewają kostiumów. Jednocześnie jednak formy i style muzyki oratoryjnej zbliżają się wyraźnie do tych używanych w operze. Są w nich zarówno partie solowe (arie i recytatywy), jak i ansamble i chóry, z tym, że w oratorium chór odgrywa znacznie ważniejszą rolę. Całości towarzyszy orkiestra (o różnej obsadzie). Jeszcze jedną różnicę między tymi dwoma gatunkami tworzy tematyka. W oratoriach koncentruje się ona wokół treści religijnych, w operach podejmowane są różne wątki tematyczne, ale z reguły nie mają one nic wspólnego z religią. Ponadto oratoria są znacznie tańsze w produkcji niż opery, nie wymagają bowiem czasem bardzo kosztownej oprawy scenicznej.

 

Historia i rozwój

Zarówno opery, jak i oratoria oczywiście nie zawsze miały kształt, który znamy z najbardziej popularnych, często wykonywanych przykładów obu gatunków. Na przestrzeni wieków zmieniały się, czasem bardzo, wykształcały się ich różne odmiany, typy, zależne od ośrodka, w którym powstawały oraz ogólnych przemian muzyki w epokach baroku, klasycyzmu, romantyzmu i wreszcie w czasach nam najbliższych.

 

Najpierw opera i oratorium rozwijały się ramię w ramię we Włoszech. Od czasu Claudia Monteverdiego opera stopniowo stawała się rozrywką publiczną, dostępną coraz szerszym kręgom społecznym. W czasach baroku, za sprawą Alessandra Scarlattiego, wykształcił się też standardowy kształt opery: z uwerturą na początku, poprzedzającą trzy akty, składające się z serii zróżnicowanych recytatywów i arii, okazjonalnych duetów i ansambli oraz finałowego chóru, śpiewanego przez całą obsadę. Systematycznie jednak przeprowadzano reformy opery w celu nadania jej głębszego wyrazu dramatycznego i dostosowania do zmieniających się gustów publiczności. Jedną z najważniejszych zaproponował na przykład w XVIII wieku Christoph Wilibald Gluck, a prawdziwej rewolucji, tworząc dramat muzyczny (arie i recytatywy zastąpiła „niekończąca się melodia” oraz „motywy przewodnie”, a podstawowym źródłem ekspresji dramatycznej była w nim orkiestra), dokonał w wieku XIX Ryszard Wagner. W XVIII stuleciu wykształciły się też dwa główne typy opery: uprawiana na dworach opera poważna (seria) oraz coraz popularniejsza w szerszych kręgach społecznych opera komiczna (buffa). Różniły się one od siebie zarówno tematyką, jak i pod względem formalnym, gdyż np. w komicznej znacznie większą rolę odgrywały ansamble. Absolutnym mistrzem obu tych rodzajów był Wolfgang Amadeusz Mozart.