To czas, kiedy muzyka czerpie z legend, historii, tradycji ludowej. Ekspresyjne pieśni, symfonie i muzykę fortepianową komponują: Schumann, Brahms, Chopin, Paganini i wielu innych
Romantyzm to nurt dominujący w muzyce europejskiej przez większą część XIX wieku, choć trudno jest wyznaczyć ścisłe daty graniczne.
Początek XIX wieku wiąże się w muzyce z nazwiskiem Ludwiga van Beethovena, najmłodszego klasyka wiedeńskiego. W jego muzyce odnajdziemy zalążki wielu zjawisk, które decydowały o kształcie muzyki tworzonej przez kolejne generacje kompozytorów-romantyków. Od początku XIX w. prężnie rozwijała się też twórczość wirtuozowska — określana stylem brillant.
Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, niemiecki prawnik, kompozytor i krytyk muzyczny, a później również pisarz, napisał w recenzji poświęconej V Symfonii Ludwiga van Beethovena, iż „muzyka instrumentalna jest najbardziej romantyczną ze sztuk, można by prawie rzec, że jedyną czysto romantyczną”, a „muzyka instrumentalna Haydna, Mozarta i przede wszystkim Beethovena jest ucieleśnieniem romantycznej muzyki” i wreszcie że „muzyka Beethovena budzi nieskończoną tęsknotę, która jest istotą romantyzmu”.
W latach 1809-11 przychodzą na świat czterej kompozytorzy generacji 1810 — Felix Mendelssohn-Bartholdy, Fryderyk Chopin, Robert Schumann i Franciszek Liszt, których twórczość nadaje kształt muzycznemu romantyzmowi. Pięć lat później E. T. A. Hoffmann tworzy baśniową operę Undine, która jest uważana za pierwszą niemiecką operę romantyczną i jest jedną z najwcześniejszych oper romantycznych w Europie. W tym samym czasie w muzyce Franciszka Schuberta następuje tzw. przełom romantyczny, który wprowadza nowy styl w pieśni i muzyce instrumentalnej. Kolejna ważna data to rok 1830, w którym powstaje Symfonia „Fantastyczna” Hectora Berlioza — pierwsza programowa symfonia romantyczna. Wówczas również twórczość kompozytorów generacji 1810 wchodzi w fazę dojrzałą. W połowie wieku następują zmiany kontekstu społeczno-politycznego, pojawiają się nowe ideologie i prądy filozoficzne, czego skutki odnajdziemy również w sztuce.
Styl romantyczny drugiej połowy wieku, czyli jego późna odmiana, nosi nazwę neoromantyzmu. Na znaczeniu zyskuje muzyka programowa, wiązana z inspiracjami i wątkami pozamuzycznymi. Pojawia się w jej ramach (w twórczości Liszta) nowy gatunek — poemat symfoniczny. Równocześnie Ryszard Wagner rewolucjonizuje muzykę operową, wprowadzając na scenę dramat muzyczny. Lata 90. wyznaczają kres dominacji stylu neoromantycznego w muzyce. Pojawiają się nowe prądy — impresjonizm wywodzący się z francuskiego środowiska artystycznego i modernizm mający swe źródła w muzyce niemieckiej.
Niezależnie od ośrodka, w którym był uprawiany czy fazy rozwoju, można wskazać pewne ogólne wyznaczniki i uwarunkowania stylu romantycznego w muzyce. Są to między innymi: inspiracje folklorem, egzotyką, naturą, filozofią, literaturą i innymi sztukami; powrót do idei syntezy sztuk; ogromne znaczenie postulatu organiczności dzieła sztuki. Niezwykle istotna jest zmiana statusu społecznego kompozytora i wykonawcy (który stał się wolnym artystą) oraz społecznego aspektu funkcjonowania muzyki. W XIX w. upowszechniło się zjawisko koncertów publicznych. Wcześniej dla publiczności nie należącej do arystokracji dostępne były jedynie przedstawienia operowe bądź okazjonalne koncerty plenerowe. Wyjątek stanowiła Anglia, gdzie szczególnie w ośrodku londyńskim żywa była tradycja regularnych koncertów dostępnych dla wszystkich zainteresowanych słuchaczy. W krajach o wysoko rozwiniętej kulturze mieszczańskiej coraz bardziej popularne stawało się amatorskie muzykowanie domowe w kręgu rodziny i przyjaciół.
Instrumentami najczęściej używanymi w czasie spotkań muzycznych były: fortepian lub pianino, gitara, a także instrumenty smyczkowe. Stworzenie charakterystycznego stylu indywidualnego było celem wielu wybitnych twórców. Wiązało się to z odchodzeniem od tradycyjnych schematów form muzycznych i innych zasad porządkujących przebieg dzieła muzycznego. Gatunki muzyczne przenikały się i wpływały na siebie wzajemnie. Obok opery i symfonii ogromne znaczenie zyskała pieśń i miniatura instrumentalna (szczególnie fortepianowa). Miał na to wpływ silny emocjonalizm sztuki romantycznej, bowiem te dwa gatunki znakomicie nadawały się do wyrażania intymnych uczuć. Wątki liryczne zarówno w pieśni jak i w utworach instrumentalnych wyrażane były z reguły kantylenową (śpiewną) melodią. Teksty umuzyczniane w pieśniach przez kompozytorów tego czasu, poświęcone najczęściej ponadczasowym tematom miłości i samotności, czerpane były zwykle z twórczości najwybitniejszych poetów romantycznych — Johanna Wolfganga von Goethe, Friedricha Schillera, Heinricha Heinego, Adalberta von Chamisso, Josepha Eichendorfa, lorda George`a Byrona, Roberta Burnsa, Aleksandra Puszkina, Adama Mickiewicza i innych. Wielu kompozytorów romantycznych interesowało się żywo muzyką minionych epok, np. baroku, a szczególnie twórczością Jana Sebastiana Bacha, którego dzieła i styl były dla nich silnym źródłem inspiracji.
Wskazać można gatunki muzyczne, chętnie podejmowane przez ówczesnych twórców. W muzyce przeznaczonej na orkiestrę symfoniczną najważniejsze z nich to symfonia, uwertura koncertowa, poemat symfoniczny, suita orkiestrowa i koncert na instrument solowy (często były to fortepian, skrzypce lub wiolonczela) z orkiestrą. W muzyce kameralnej (przeznaczonej dla maksymalnie dziewięciorga wykonawców) szczególnie popularne były kwartety smyczkowe i tria fortepianowe. W solowej muzyce na fortepian poza sonatą ważne miejsce zyskały cykle lub zbiory miniatur fortepianowych (często programowe), a także tańce (w wersji użytkowej bądź artystycznie przetworzonej).
Znaczenie muzyki romantycznej w kulturze światowej jest ogromne — do dziś stanowi ona trzon repertuaru koncertowego, wywarła ponadto silny wpływ na muzykę XX wieku i również współczesną.
dr Agnieszka Chwiłek
Utwory okresu romantyzmu do posłuchania w Kanonie Muzykoteki Szkolnej.
