W 1985 roku podczas archeologicznych prac wykopaliskowych w Płocku odnaleziono w nieczynnej studni dobrze zachowany chordofon smyczkowy pochodzący z połowy XVI wieku.
Instrument miał pudło o dość nieregularnym kształcie i był niestarannie wykończony, co doprowadziło do hipotezy, że nie był narzędziem profesjonalnym, a ludowym, przeznaczonym do amatorskiego muzykowania. Znalezisko stało się przedmiotem rozprawy doktorskiej etnomuzykolog Ewy Dahlig-Turek. W trakcie badań nawiązała ona kontakt z lutnikiem Andrzejem Kuczkowskim, który podjął się rekonstrukcji instrumentu dla Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie oraz Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu.
Fidel płocka, zwana również chordofonem płockim, ma 72 centymetry długości i 24 centymetry szerokości. Szyjka instrumentu jest krótka i szeroka, podobnie jak w przypadku suki biłgorajskiej. Instrument nie ma jednak podstrunnicy, w miejscu ozdobnej rozety suki znajduje się niewielki trójkątny otwór wycięty w górnej części płyty pudła rezonansowego, który, podobnie jak sucza rozeta, prawdopodobnie nie pełnił żadnej istotnej dla brzmienia funkcji. Otwory rezonansowe w fideli płockiej mają kształt litery C. Przy instrumencie znaleziono również połamany podstawek. Miał on budowę asymetryczną, jedna nóżka była znacząco dłuższa, sięgała do spodu pudła rezonansowego i pełniła funkcję duszy.
Instrument miał prawdopodobnie sześć strun w naciągu chórowym, co dawało trzy pasma po dwie struny w tym samym stroju. Płaski grzbiet znalezionego podstawka sugeruje, że grając na fideli przeciągało się smyczkiem po wszystkich strunach jednocześnie. Taka konstrukcja umożliwiała prowadzenie melodii na tle burdonu lub grę burdonową jako akompaniament dla śpiewu. Szeroka szyjka oraz brak podstrunnicy stały się podstawą dla wnioskowania o paznokciowej technice gry, polegającej na skracaniu strun poprzez dociskanie ich z boku paznokciem. Z kolei konsekwencją tego założenia było przyjęcie tezy, że instrument w czasie gry znajdował się w pozycji kolanowej. Fidel płocka przypomina zatem chordofon uwieczniony na pochodzącym z XVII wieku drzeworycie krakowskim, zamieszczonym w księdze Jakuba Kazimierza Haura Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiery ziemiańskiej.
Fidel płocka została wprowadzona do praktyki wykonawczej. Nauka gry na tym instrumencie oraz innych polskich fidelach kolanowych, suce biłgorajskiej i mieleckiej, stanowi przedmiot nauczania na Wydziale Instrumentalnym Akademii Muzycznej w Krakowie. Do współczesnych wytwórców tego instrumentu należą: Hubert Połoniewicz, Zbigniew i Krzysztof Butrynowie oraz Andrzej Staśkiewicz.
Agnieszka GRZYBOWSKA
Opracowanie na podstawie źródeł: Ewa Dahlig, Ludowe instrumenty skrzypcowe w Polsce, Warszawa 2001; Ewa Dahlig Turek, Maria Pomianowska, Polskie fidele kolanowe. (Re)konstrukcja, Warszawa-Lublin-Kraków 2014.
Zobacz, jak na fideli płockiej gra Tadeusz Czechak podczas Festiwalu Wszystkie Mazurki Świata 2011:
