Suka biłgorajska, zwana również suką kocudzką, to najbardziej tajemniczy z polskich instrumentów ludowych. W terenie nie zachował się żaden jego egzemplarz. Współczesne rekonstrukcje instrumentu opierają się na kilku zaledwie źródłach pochodzących z XIX wieku.
W 1888 roku w Warszawie odbyła się wielka wystawa instrumentów muzycznych. W dziale narzędzi ludowych znalazła się gablota zatytułowana starożytne nader skrzypce. Zaprezentowany w niej instrument został nabyty w latach 80. XIX wieku we wsi Kocudza w powiecie biłgorajskim przez Józefa Pawłowskiego. Wzmianka o wystawionej w Warszawie suce pojawiła się w kilku relacjach prasowych oraz w dłuższym artykule Jana Karłowicza, historyka i językoznawcy, ojca kompozytora Mieczysława Karłowicza. Egzemplarz wystawienniczy uwieczniony został także na ilustracjach Tadeusza Dowgirda i Wojciecha Gersona.
„Według opowiadania szan. właściciela, suka była dawniej w użyciu u Rusinów w Lubelskiem (…). Grało się na niej trzymając nie jak skrzypce, lecz przewiesiwszy na sznurku przez lewe ramię (…). Podobno w tej samej okolicy zwyczajne skrzypce nazywają psami. Żaden dostępny mi słownik, ani polski, ani ruski, ani w ogóle słowiański nie podaje wyrazu suka w znaczeniu narzędzia muzycznego” – fragment artykułu Jana Karłowicza cytowany za publikacją Polskie fidele kolanowe. (Re)konstrukcja autorstwa Ewy Dahlig-Turek i Marii Pomianowskiej.
Suka biłgorajska, rekonstruowana na podstawie ilustracji Dowgirda i Gersona, to czterostrunowy chordofon podobny do skrzypiec pod względem kształtu pudła rezonansowego oraz wzoru otworów rezonansowych. Ma jednak krótszą i szerszą szyjkę, a jej podstrunnicę ozdabia ażurowo wycięta rozeta. Podstawek ma dłuższe niż skrzypcowe nóżki, które przechodzą przez otwory rezonansowe i opierają się na spodzie pudła instrumentu. Na suce grało się w pozycji kolanowej prawdopodobnie z zastosowaniem techniki paznokciowej, czyli dociskając struny z boku paznokciem. Instrumenty rekonstruowane dla muzeów mają mniejsze rozmiary. W estradowych przyjęło się stosować menzurę indyjskiego sarangi dla wygody palcowania oraz dla osiągnięcia pełniejszego brzmienia.
Suki rekonstruowano od lat 70. XX wieku w oparciu o wymienione źródła ikonograficzne, zachowane opisy instrumentu oraz badania prowadzone przez etnomuzykologów, m.in. Jadwigę i Mariana Sobieskich, Jana Stęszewskiego i Ewę Dahlig-Turek. W 2009 roku napotkano na nowe źródło, akwarelę Stanisława Putiatyckiego Włościanin ze skrzypcami z okolic Mielca z 1840 roku, przedstawiającą grającego suczystę. Suka mielecka została zrekonstruowana przez lutnika Andrzeja Kuczkowskiego, ściśle współpracującego z etnomuzykolog Ewą Dahlig-Turek.
Agnieszka GRZYBOWSKA
Opracowanie na podstawie źródeł: Ewa Dahlig, Ludowe instrumenty skrzypcowe w Polsce, Warszawa 2001; Ewa Dahlig Turek, Maria Pomianowska, Polskie fidele kolanowe. (Re)konstrukcja, Warszawa-Lublin-Kraków 2014.
Zobacz, jak na suce biłgorajskiej gra Zbigniew Butryn podczas Festiwalu Wszystkie Mazurki Świata 2011:
