Uważany za największego obok Liszta kompozytora węgierskiego, był też ważnym odnowicielem języka muzycznego w I połowie XX w
Ojciec Bartóka był dyrektorem szkoły rolniczej, matka zaś nauczycielką. Oboje byli utalentowanymi muzykami-amatorami. Pierwsze lekcje muzyki pobierał więc Béla (ur. 25 marca 1881 roku w Nagyszentmiklós — obecnie Sânnicolaul Mare, Rumunia) u matki. Komponować zaczął już w wieku dziewięciu lat, dedykując rodzinie i przyjaciołom krótkie utwory taneczne. W 1894 roku, po śmierci ojca kompozytora, rodzina osiedliła się w Bratysławie. Tam Béla chodził do gimnazjum, uczył się gry na fortepianie oraz komponował swe pierwsze sonaty i kwartety. W 1898 r. podążył do Budapesztu, by w tamtejszej Królewskiej Akademii Muzycznej studiować fortepian oraz kompozycję. Pierwszym ważnym jego utworem stał się patriotyczny poemat symfoniczny Kossuth (1903 r.), napisany pod wpływem muzyki Ryszarda Straussa, ale najsilniejszą pozycję zdobył Bartók jako pianista, znany szczególnie ze wspaniałych wykonań utworów Franciszka Liszta.
Wielki przełom w życiu Béli nastąpił w roku 1904, kiedy po raz pierwszy usłyszał autentyczną węgierską muzykę ludową. Już w 1905 r. skontaktował się z Zoltánem Kodálym, z którym odbywał etnograficzne podróże badawcze i zbierał węgierskie pieśni ludowe. W późniejszych latach Bartók wyprawiał się także do ościennych krajów oraz stworzył naukowy system zbierania i analizowania muzyki ludowej z całego świata. Zainteresowanie folklorem wywarło też decydujący wpływ na jego twórczość kompozytorską, która po 1908 roku radykalnie zmieniła swe oblicze.
Pierwsze utwory w nowym stylu to 14 bagatel na fortepian (1908 r.), I Kwartet smyczkowy (1908 r.), mniejsze utwory orkiestrowe, fortepianowe, opracowania pieśni i tańców ludowych. Nie spotkały się one jednak na Węgrzech ze zrozumieniem, a napisana w 1911 r. jednoaktówka Zamek Sinobrodego została odrzucona przez dyrekcję opery w Budapeszcie, co wywołało u Bartóka silny kryzys psychiczny. Przez dwa lata faktycznie nie komponował, z determinacją zbierał tylko, badał i aranżował melodie ludowe. Po I wojnie światowej powrócił do pracy twórczej pisząc II Kwartet smyczkowy i balet Drewniany książę. Ten ostatni, wystawiony w 1917 roku, przyniósł mu wreszcie sukces u publiczności. Wyzwoliło to w kompozytorze nową energię. Skomponował balet-pantomimę Cudowny mandaryn (w latach 1918-19, wystawiony w Kolonii w 1926 r), dwie sonaty na skrzypce i fortepian (1921, 1922), I Koncert fortepianowy (1926), dwie rapsodie na skrzypce i orkiestrę (1928 r.), a także III i IV Kwartet smyczkowy (1927 r., 1928 r.) oraz wiele utworów na fortepian solo. Te dzieła przyniosły mu sławę ogólnoświatową, zostały opublikowane przez Universal Edition, a Bartók rozpoczął liczne podróże koncertowe po Europie i Stanach Zjednoczonych. Brał również udział w festiwalach organizowanych przez SIMC (Międzynarodowe Towarzystwo Muzyki Współczesnej). W latach 30. XX wieku odbywał też kolejne podróże etnograficzne, a w 1934 roku został członkiem rzeczywistym Węgierskiej Akademii Nauk. Powstały wówczas takie jego słynne dzieła, jak oparta na ludowej balladzie rumuńskiej Cantata profana (1930 r.), II Koncert fortepianowy (lata 1930-31), 44 Duety skrzypcowe (1931 r.), V Kwartet smyczkowy (1934 r.), Muzyka na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę (1936 r.) czy też Sonata na dwa fortepiany i perkusję (1937 r.), którą napisał dla siebie i żony, pianistki Ditty Pasztory.
Béla Bartók, Muzyka na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę
W roku 1940 kompozytor wraz z żoną wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdyż nie mógł się pogodzić z sojuszem Węgier z hitlerowskimi Niemcami oraz postępującą faszyzacją swojej ojczyzny. W USA przyjmowano go z honorami i szacunkiem, pracował też w archiwum muzyki ludowej przy Columbia University. Po wygaśnięciu kontraktu z uniwersytetem Bartók znalazł się jednak w kiepskiej sytuacji materialnej, nie miał zamówień na utwory, znacznie pogorszyło się też jego zdrowie. W 1943 roku, gdy bardzo chory i słaby przebywał w szpitalu, odwiedził go Sergiusz Kusewicki zamawiając Koncert na orkiestrę. Ta wizyta, jak piszą biografowie, przedłużyła życie kompozytora o kolejne dwa lata. Zanim zmarł na białaczkę (26 września 1945 roku w Nowym Jorku), napisał jeszcze Sonatę na skrzypce solo (dla Yehudi Menuhina, 1944 r.), III Koncert fortepianowy (1945 r.), a w szkicach pozostawił Koncert altówkowy.
Béla Bartók, Koncert na orkiestrę
Pozostawił muzykę odznaczającą się różnorodnością wyrazu, wyrafinowaną instrumentacją oraz kunsztowną konstrukcją, w której dominują formy klasyczne. A sposób, w jaki przetwarzał autentyczną muzykę ludową do dziś jest wzorem dla wielu kompozytorów.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
W 1907 roku Bartók został profesorem fortepianu w Akademii Muzycznej w Budapeszcie i pozostał na tym stanowisku przez 30 lat. Obie żony Bartóka były jego uczennicami. Ale nigdy nie wykładał kompozycji, gdyż obawiał się, że może zaszkodzić swej własnej pracy twórczej.
Jednym z najbardziej znanych dzieł Bartóka jest Mikrokosmos — zbiór ponad 150 utworów na fortepian o charakterze dydaktycznym, opartych na węgierskiej muzyce ludowej.
