Uważany za następcę Bacha i Beethovena, jednego z trzech Panów B. Ze względu na cechy swej muzyki, odrzucenie muzyki programowej i wielką dbałość o klarowność formy, nazywany jest często klasykiem romantyzmu
Ojciec Brahmsa był muzykiem miejskim w Hamburgu i to on dawał synowi pierwsze lekcje muzyki. Później uczył się gry na fortepianie i kompozycji u innych, profesjonalnych nauczycieli. Jako młodzieniec dawał publiczne koncerty, a także grał na fortepianie w restauracjach i teatrach, by wspomóc finansowo swoją rodzinę. Prawdziwym przełomem był rok 1853, kiedy to Johannes najpierw poznał sławnego skrzypka, Józefa Joachima (grał on i dyrygował w wielu prawykonaniach dzieł Brahmsa) i Roberta Schumanna, który po zapoznaniu się z jego wczesnymi próbami kompozytorskimi bardzo wysoko ocenił jego talent i na łamach „Neue Zeitschrift fur Musik” powitał Brahmsa jako nowego geniusza w muzyce niemieckiej.
Dzięki temu opublikowano jego pierwsze dzieła — trzy sonaty fortepianowe i zbiory pieśni, a jego nazwisko zdobywało coraz większy rozgłos. W czasie licznych podróży koncertowych poznał w 1854 r. Hansa von Bülowa, jednego ze swych najbliższych przyjaciół. W latach 1857-1860 przebywał na dworze książęcym w Detmold jako nadworny muzyk. W tym czasie powstał I Koncert fortepianowy d-moll (1858 r.), w którym potraktował instrument solowy i orkiestrę jako równorzędnych partnerów, w przeciwieństwie do wielu romantycznych, wirtuozowskich koncertów, w których orkiestra tylko akompaniowała pianiście.
Johannes Brahms, Kwartet fortepianowy g-moll op. 25
W latach 1860-62 Brahms prowadził chór żeński w rodzinnym Hamburgu mając nadzieję, że dostanie w swym rodzinnym mieście stanowisko kierownika hamburskiego towarzystwa filharmonicznego i Singakademie. Gdy mu odmówiono, wyjechał do Wiednia i dopiero tam zyskał wielkie uznanie jako pianista i kompozytor oraz został dyrektorem wiedeńskiej Singakademie. Bardzo przeżył śmierć matki i w r. 1865 skomponował jedno ze swych najbardziej znanych dzieł: monumentalne Ein Deutsches Requiem (1868 r.) do wybranych fragmentów Biblii. Wykrystalizował się wtedy indywidualny styl Brahmsa, czego dowodem są kompozycje kameralne, m.in. Kwintet fortepianowy f-moll (1864 r.), Sonata wiolonczelowa e-moll (1865 r.), Ungarische Tänze (Tańce węgierskie) na fortepian na cztery ręce i wokalno-instrumentalne, jak kantata Rinaldo (1868 r.) czy Rapsodia do słów Goethego Harzreise im Winter (Zimowa podróż w góry Harzu, 1869 r.).
Mimo rosnącego autorytetu i uznania, w 1868 r. Brahms został ponownie pominięty przy obsadzaniu stanowiska w Hamburgu, postanowił więc na stałe osiąść w Wiedniu. W latach 1872-75 działał tam jako dyrektor artystyczny Towarzystwa Przyjaciół Muzyki, wykonując przede wszystkim utwory Bacha i Händla. Jego sława przekroczyła granice Niemiec, czego dowodem był złoty medal Philharmonic Society w Londynie (1877 r.) i doktoraty honoris causa uniwersytetów w Cambridge (1876 r.) i we Wrocławiu (1879 r.). Przy tej ostatniej okazji skomponował Akademische Festouvertüre (Uwerturę akademicką).
Dopiero po przekroczeniu 40. roku życia zdecydował się Brahms pisać muzykę symfoniczną, wcześniej sądził, że nie jest w stanie dosięgnąć standardu wypracowanego przez Beethovena. W latach 70. XIX wieku powstały zatem I Symfonia c-moll (1876 r.), nazwana Dziesiątą (ze względu na powiązania z dziełami Beethovena), II Symfonia D-dur (1877 r.) i Koncert skrzypcowy D-dur (1878 r.). Pisał też dzieła kameralne i pieśni — np. Schicksalslied (Pieśń przeznaczenia) i Triumphlied (Pieśń triumfu) z 1871 r., które traktował jako najbardziej osobisty gatunek wypowiedzi artystycznej.
Johannes Brahms, IV Symfonia e-moll Elegijna op. 98
Dzieła te ugruntowały pozycję Brahmsa jako lidera obozu „konserwatywnego”, nawiązującego do tradycji barokowej i klasycznej. Sam Johannes nie angażował się jednak w konflikty ideologiczne z obozem „postępowym” (Ryszard Wagner, Franciszek Liszt, Ryszard Strauss), nie prowadził też działalności pedagogicznej (choć wspierał młode talenty np. Antonina Dworzaka i Gustava Mahlera). Jego kolejne arcydzieła to m. in. III Symfonia F-dur (1883 r.), IV Symfonia e-moll (1885 r.), II Koncert fortepianowy B-dur (1881 r.) i Koncert podwójny a-moll na skrzypce i wiolonczelę (1887 r.). Jako kompozytor otrzymywał coraz to więcej dowodów uznania, pełnił honorowe funkcje i przyjmował prestiżowe odznaczenia. Wreszcie doceniono go też w rodzinnym Hamburgu, przyznając honorowe obywatelstwo miasta (1889 r.).
Jeszcze pod koniec lat osiemdziesiątych zaczął pogarszać się stan zdrowia Brahmsa. Coraz gorzej znosił ciągłe konflikty i polemiki dotyczące muzyki, coraz bardziej odsuwał się od ludzi. Stan przygnębienia pogłębił fakt śmierci przyjaciół (m.in. Hansa von Bülowa i Clary Wieck-Schumann, żony Roberta). Musiało to odbić się na procesie twórczym — skomponował ledwie kilka utworów m.in. Kwintet smyczkowy G-dur (1890 r.), Kwintet klarnetowy h-moll (1891 r.), dwie sonaty klarnetowe. Kontynuował też rozpoczęte wcześniej prace jako współredaktor wydań zbiorowych dzieł Mozarta i Chopina. Pod koniec 1896 r. rozpoznano u niego raka wątroby, na którego w ciągu kilku miesięcy zmarł.
Johannes Brahms, III Symfonia F-dur op. 90
Johannes Brahms był kompozytorem bardzo mocno przywiązanym do tradycji, czemu dał wyraz często powtarzając, że urodził się za późno. Podsumowując dokonania Brahmsa jego przyjaciel — krytyk i dyrygent Hans von Bülow — stworzył wyrażenie trzech Panów B., mając na myśli także Beethovena i Bacha. Ten osąd akceptowany jest do dzisiaj, a Brahms postrzegany jako przede wszystkim wielki symfonik, opowiadający się za autonomicznością muzyki jako sztuki.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
W 1889 r. amerykański wynalazca Thomas Alva Edison odwiedził Brahmsa w Wiedniu i zaproponował mu dokonanie eksperymentalnego nagrania na swoim fonografie. Brahms zagrał skróconą (więcej się nie mieściło na wałku) wersję swego Tańca węgierskiego nr 1. To wykonanie jest jednym z najwcześniejszych nagrań historycznych dokonanych przez wielkich kompozytorów.
Brahms był jednym z niewielu kompozytorów, którzy w tamtym czasie utrzymywali się wyłącznie z pisania muzyki i dyrygowania. Tak bardzo był zaangażowany w pracę, że całkowicie zaniedbał swój wygląd. Nosił długą brodę i ciągle zapominał przypiąć do spodni szelki, a zatem dyrygując musiał przytrzymywać spodnie, by mu nie opadły!
Brahms bardzo lubił spacery po lesie w okolicach Wiednia. Miał zawsze w kieszeni cukierki, którymi częstował napotkane dzieci.
Do posłuchania:
- IV Symfonia e-moll „Elegijna" op. 98
W Kanonie Muzykoteki Szkolnej:
