Jeden z najważniejszych kompozytorów opery włoskiej, zarówno w odmianie poważnej, jak i komicznej
Gaetano Donizetti (ur. 29 listopada 1797 r. w Bergamo, zm. 8 kwietnia 1848 r. w Bergamo) przyszedł na świat jako piąte dziecko Andrei z domu Nava i Domenica Donizettich. Rodzina żyła skromnie. Posada stróża w lombardzie była najlepszym stanowiskiem, jakie otrzymał ojciec Donizettiego, natomiast matka była szwaczką. Rodzice nieprzychylnym okiem patrzyli na zainteresowania muzyczne syna (mimo że jego starszy brat Giuseppe występował w orkiestrze wojskowej a później został muzykiem dworu osmańskiego). Jego pierwszym nauczycielem i mentorem na całe życie był Johann Simon Mayr, pochodzący z Bawarii kompozytor, maestro di capella w bazylice Santa Maria Maggiore w Bergamo. W wieku dziewięciu lat otrzymał stypendium, by uczyć się w szkole Mayra, mającej przygotowywać przyszłych muzyków kościelnych.
Donizetti uczył się śpiewu i gry na instrumentach klawiszowych, później zaś kompozycji. Ze względu na problemy z gardłem nie był zbyt użyteczny jako śpiewak, robił jednak postępy w pozostałych dziedzinach. W 1815 roku Mayr wsparł finansowo Donizettiego, by ten kontynuował studia w Bolonii u jednego z nauczycieli Gioacchino Rossiniego. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze wprawki operowe. Studia ukończył w 1817 roku i następnych kilka lat spędził w Bergamo. Kolejny raz wspomógł go Mayr, dzięki któremu kompozytor otrzymał pierwsze zamówienie na operę (Enrico di Borgogna) wystawioną w Teatro di San Luca w Wenecji (1818). Po niej przyszły kolejne zamówienia z Mantui i Wenecji (San Luca i Teatro San Samuele). W tym czasie skomponował także większość swych utworów instrumentalnych, zajął się oprócz tego muzyką religijną.
W 1822 roku przyszedł pierwszy wielki sukces Donizettiego, prawdopodobnie ponownie dzięki protekcji Mayra — wystawienie opery Zoraida di Granata w Teatro Argentina w Rzymie. Kompozytorem zainteresował się impresario Domenico Barbaia, który zaproponował mu napisanie opery dla Neapolu. Pobyt w Rzymie był dla Donizettiego owocny, nie tylko ze względu na sukces zawodowy. Wtedy też poznał Virginię Vasselli — swoją przyszłą żonę.
Donizetti przeniósł się do Neapolu i związał się z miastem na szesnaście lat, choć otrzymywał zamówienia z różnych miast włoskich. W 1827 roku podpisał wymagający trzyletni kontrakt z Barbaią — zobowiązał się pisać cztery nowe opery rocznie. W następnym roku Donizetti objął stanowisko dyrektora teatrów królewskich w Neapolu (funkcję tę pełnił przez dziesięć lat). Dzięki temu uzyskał stabilność finansową i mógł w końcu poślubić Virginię Vasselli. W miarę jak jego sława rosła, zaczął otrzymywać coraz więcej zamówień z innych ośrodków. Przyjmował je mimo natłoku pracy.
Kariera Donizettiego rozwijała się prężnie. Rozgłos międzynarodowy przyniosła mu premiera trzydziestej pierwszej opery. Anna Bolena została wystawiona w Teatro Carcano w Mediolanie w 1830 roku. Niedługo potem trafiła na sceny Paryża i Londynu. Okres 1830-1838 był bardzo owocny dla kompozytora: powstało wtedy — liczba imponująca — 25 oper. L'elisir d'amore (1832), Lucrezia Borgia (1833), Maria Stuarda (1834), Lucia di Lamermoor (1835) to tytuły, które cieszyły się największą popularnością i wystawiane były na wielu scenach europejskich. Donizetti był usatysfakcjonowany kolejnymi sukcesami, jego marzeniem był jednak debiut w Paryżu (pierwszą nieudaną próbę datuje się już na 1831 rok). Okazja nadarzyła się w 1835 roku, gdy Rossini, dyrektor paryskiego Théâtre Italien, zamówił dwie nowe opery — jedną u Donizettiego, drugą zaś u kompozytora dorównującego mu pozycją, Vincenzo Belliniego (uznawanego powszechnie za jego rywala). Opera Donizettiego, Marino Faliero, została dobrze przyjęta, choć nie tak owacyjnie jak dzieło Belliniego, I puritani.
Kontrapunktem dla sukcesów zawodowych Donizettiego były wydarzenia z życia osobistego — w połowie lat trzydziestych umarli w odstępie kilku tygodni jego oboje rodzice. Kompozytor przeżył jednak najbardziej śmierć żony w 1837 roku, która zmarła w wyniku powikłań przy porodzie. Donizetti opuścił Neapol rok później i przeniósł się na stałe do Paryża, także ze względu na kłopoty z cenzurą. Nastąpił zastój w pracy kompozytora, choć raczej nie z powodu załamania psychicznego, lecz braku zamówień. Donizetti nadzorował wystawienia własnych oper, przerabiał też stare dzieła, m.in. zakazaną przez cenzurę operę Poliuto, która została wystawiona w 1840 roku jako Les martyrs. Udało mu się wystawić w tym samym roku jeszcze dwie inne opery: La fille du régiment oraz La favorite.
Gaetano Donizetti, Aria Noriny Quel guardo, il cavaliere z opery Don Pasquale
W miarę upływu czasu umacniała się pozycja Donizettiego w Paryżu i zaczął otrzymywać więcej prestiżowych propozycji z innych ośrodków (premiera Adelii w Rzymie, Marii Padilli w mediolańskiej La Scali). Odbywał liczne podróże koncertowe do Włoch i Austrii. W 1842 r. odbyła się premiera jego Lindy di Chamounix w Wiedniu. Sukces był tak znaczny, że Donizetti został mianowany nadwornym kompozytorem i dyrygentem na dworze cesarskim. Łączyło się z tym wysokie wynagrodzenie, choć tak naprawdę nie przybyło kompozytorowi z tego powodu wiele obowiązków. W 1843 roku powrócił do Paryża, gdzie odbyła się premiera jego opery Don Pasquale. Od tego momentu kompozytor dzielił swój czas między Wiedeń i Paryż, robiąc także wypady do Włoch. W 1844 roku odbyła się ostatnia premiera opery Donizettiego pt. Caterina Cornaro.
Około 1844-1845 roku nasiliły się u Donizettiego objawy choroby psychicznej spowodowanej syfilisem (pierwsze z nich pojawiły się najpewniej już w 1828 roku, choć nie zostały rozpoznane). Znany z produktywności kompozytor z coraz większym trudem mógł pracować. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia został zamknięty w zakładzie w Ivry pod Paryżem w 1846 roku, w następnym roku zaś przewieziony do rodzinnego Bergamo, gdzie zmarł w 1848 r.
Donizetti pozostawił po sobie bogatą spuściznę. Wśród imponującej liczby 600 kompozycji dominuje muzyka wokalna. Taka produktywność była możliwa dzięki swoistemu „recyklingowi” — przerzucaniu najbardziej udanych fragmentów muzycznych ze starych kompozycji do nowych dzieł. Największe znaczenie wśród tego zbioru mają oczywiście opery. Początkowo Donizetti tworzy pod wpływem Mayra (oszczędna instrumentacja, faworyzowanie instrumentów dętych drewnianych) i Rossiniego (typ melodyki, efekty komiczne), powoli jednak poddaje się wpływom romantycznym, widocznym nie tylko w warstwie literackiej (historie inspirowane lordem Byronem, Walterem Scottem, Victorem Hugo), lecz także muzycznej (zastępowanie uwertury krótkim wstępem instrumentalnym bezpośrednio powiązanym z pierwszym aktem, pogłębienie charakterystyki psychologicznej postaci, podkreślanie kolorytu lokalnego).
Najbardziej charakterystycznym elementem jego dzieł są sceny przedstawiające ekstremalne stany psychiczne, przede wszystkim sceny obłąkania, z emblematycznymi przykładami z takich oper jak Linda z Chamounix czy Łucja z Lamermoor (w tej ostatniej odnotować można oryginalne wykorzystanie harmoniki szklanej jako instrumentu solowego towarzyszącemu szaleństwu). Donizetti nie porzucił jednak opery komicznej — jego skłonność do parodii i zmysł satyryczny można podziwiać m.in. w Eliksirze miłosnym, Córce pułku i Don Pasquale.
Z twórczości wokalno-instrumentalnej warto wspomnieć 28 kantat okolicznościowych, 3 oratoria i ponad 100 utworów religijnych. Utwory instrumentalne (16 symfonii, 3 kwintety, 19 kwartetów, utwory fortepianowe) stanowią marginalną część jego twórczości, potwierdzają jednak warsztatową sprawność kompozytora. Donizetti nie był rewolucjonistą, lecz w twórczy sposób wykorzystywał zastane konwencje. Mimo pewnej schematyczności dostrzegalnej w schematach formalnych budowy scen czy harmonice, w sposób indywidualny podchodził do każdego dzieła. Tym, co wyróżniało jego twórczość i było wyznacznikiem sukcesu, była znajomość i wyczucie specyfiki ówczesnego teatru operowego, nie tylko jego dramaturgii, lecz także wymagań śpiewaków i gustów publiczności.
Marcin Bogucki
Ciekawostki
Domenico Gaetano Maria to pełna forma imienia kompozytora.
Donizetti miewał często kłopoty z cenzurą, szczególnie w Neapolu i Rzymie. Z reguły chodziło o aluzje polityczne lub drastyczną tematykę oper, która według cenzorów mogłaby być zbyt szokująca dla publiczności. To przypadek m.in. Lucrezii Borgii, która, dla niepoznaki, była wystawiana jako Eustorgia da Romano lub Elisa Fosco.
Vincenzo Bellini i Gaetano Donizetti przedstawiani są jako rywale, choć relacja między nimi nie była wroga. Po śmierci Belliniego Donizetti napisał na jego cześć lament i mszę żałobną oraz symfonię opartą na tematach z oper zmarłego kompozytora.
