Gluck Christoph Willibald (1714-1787)

Christoph Willibald Gluck (ur. 2 lipca 1714 r. w Erasbach w Górnym Palatynacie, zm. 15 listopada 1787 r. w Wiedniu) był niemieckim kompozytorem pochodzenia czeskiego. Jego bogate życie wyznaczał rytm ciągłych podróży. Rodzice Christopha (drugiego imienia nie używał — zostało ono „wyciągnięte” przez jego biografów), Alexander i Maria, nie byli związani z muzyką. Ojciec zajmował się leśnictwem i wraz z rodziną często zmieniał miejsce zamieszkania, pełniąc funkcję leśniczego na ziemiach czeskich. Niewiele wiadomo o wczesnych latach nauki kompozytora. Prawdopodobnie początkowe wykształcenie muzyczne otrzymał w szkole. Nigdy nie uczęszczał jednak na regularne nauki i był w znacznej mierze samoukiem. W latach trzydziestych studiował na wydziale filozoficznym na uniwersytecie w Pradze (logika i matematyka), lecz studiów nie ukończył. W tym czasie zaangażował się w życie muzyczne miasta — poznał operę włoską, uczestniczył w wykonaniu oratoriów, pełnił także funkcję organisty w jednym z kościołów.

Następnym przystankiem Glucka był Mediolan, gdzie w 1737 roku otrzymał angaż do orkiestry ks. Antonia Melziego. Wcześniej jednak zahaczył prawdopodobnie o Wiedeń, gdzie służył na dworze u rodziny Lobkowitzów. W Mediolanie odbył najpewniej naukę u Giovanniego Battisty Sammartiniego, choć ważniejszy był raczej kontakt z tamtejszą operą. W 1741 roku Gluck zadebiutował operą Artaserse, po której przyszły kolejne zamówienia — nie tyko w Mediolanie, lecz także Wenecji, Cremie, Turynie i Bolonii. Przyczynił się do tego nie tylko sukces pierwszej opery, lecz także protekcja tamtejszej administracji habsburskiej. Z tego czasu pochodzi pierwsze osiem oper kompozytora (część do tekstów najpopularniejszego osiemnastowiecznego librecisty — Metastasia).

W 1745 r. Gluck udał się do Londynu, skąd otrzymał propozycję napisania opery, lecz premiera jego dzieła ani następne jego utwory, złożone głównie z napisanych wcześniej fragmentów (praktyka obecna także w jego późniejszej twórczości), nie odniosły sukcesu. Po tym epizodzie Gluck przystał do wędrownej trupy operowej Pietra Mingottiego. Choć figuruje w dokumentach jako śpiewak, niekoniecznie musiało to oznaczać jego prawdziwą funkcję. W 1747 r. Mingotii wystawił jego operę Le nozze d'Ercole e d'Ebe na zamku Augusta III w Pillnitz k. Drezna. W 1748 roku sukcesem okazała się premiera jego opery Semiramide riconosciuta z okazji urodzin cesarzowej Marii Teresy oraz inauguracji odrestaurowanego wiedeńskiego teatru dworskiego. W tym samym roku Gluck ponownie znalazł się w trupie Mingottiego, jako kapelmistrz. Odwiedził z nią Hamburg oraz dwór królewski w Kopenhadze.

Po krótkim pobycie w Pradze Gluck osiadł na dłuższy czas w Wiedniu, gdzie ożenił się z Marianną Bergin, córką miejscowego kupca i bankiera związanego z kręgiem dworu cesarskiego. Związek ten zabezpieczył pod względem finansowym przyszłość kompozytora. W tym czasie przyszło prestiżowe zamówienie z dworu królewskiego w Neapolu. W 1752 r. odbyła się dobrze przyjęta, choć dyskutowana, premiera La clemenza di Tito. W Wiedniu nie otrzymał stanowiska na dworze cesarskim, lecz pełnił funkcję koncertmistrza na dworze feldmarszałka cesarskiego ks. Josepha Friedricha von Sachsen-Hildburghausen, z którym połączyły go więzy przyjaźni.

W 1754 r. odbyła się premiera jego opery komicznej Le cinesi wystawionej z okazji przybycia rodziny cesarskiej. Sukces opery przełożył się na propozycję pisania muzyki na uroczystości dworskie. Kluczową osobą, która wpłynęła na zatrudnienie Glucka w wiedeńskim Burgtheater był dyrektor teatrów cesarskich hr. Giacomo Durazzo — frankofil mający ambicje stworzenia syntezy opery włoskiej i francuskiej. Wykonawcą pomysłu miał być właśnie Gluck. Oprócz kilku oper włoskich (przez dłuższy czas nie było w Wiedniu stałej włoskiej trupy operowej) Gluck pisał wstawki do francuskich komedii na scenie Burgtheater, opéras comiques oraz muzykę baletową.

W 1760 roku na sceny wiedeńskie powróciły opery włoskie. Od następnego roku datuje się współpraca Glucka z librecistą Ranierim de' Calzabigim i początki reformy opery. Calzabigi był pomniejszą postacią w świecie literatury z niewielkim doświadczeniem w pisaniu librett. Zredagował jednak dzieła zebrane Metastasia, miał także ambicje połączenia francuskiej i włoskiej tradycji operowej. Pierwszym ich wspólnym dziełem była jednak nie opera, lecz balet — Don Juan. Dopiero później powstają najsłynniejsze włoskie dzieła Glucka: Orfeo ed Euridice (1762), azione teatrale (nieco mniejszych rozmiarów niż opera) Alceste (1767), do której dołączana została przedmowa wyjaśniająca kierunek reformy, oraz Paride ed Elena (1770). W międzyczasie (1763) skomponował Il trionfo di Clelia, wpisujące się bardziej w dawne standardy opery seria.

Christoph Willibald Gluck, Taniec furii z opery Orfeusz i Eurydyka

Kolejnym punktem zwrotnym w karierze Glucka było spotkanie z attaché ambasady francuskiej w Wiedniu w 1772 roku. François Louis Gand Leblanc du Roullet skłonił kompozytora do zapoznania się z francuską tragédie lyrique i opracował dla niego libretto opery Iphigénie en Aulide według dramatu Racine'a. W 1773 r. udał się do Paryża w celu przygotowania premiery, która odbyła się rok później w Académie Royal de Musique. Zakończyła się ona sukcesem i sprawiła, że Gluck związał się z Paryżem, pisząc następne opery po francusku. Mimo sukcesu wrócił do Wiednia, gdzie otrzymał stanowisko nadwornego kompozytora dworu cesarskiego, odbywał jednak liczne podróże do stolicy Francji. Po sukcesie Ifigenii powstały: francuska wersja Orfeusza i Eurydyki (1774) i Alcesty (1776), Armide (1777) oraz Iphigénie en Tauride (1779). Jego opery wzbudziły na nowo konflikt między zwolennikami opery francuskiej i włoskiej (spór gluckistów z piccinnistami — zwolennikami kompozytora Niccolò Piccinniego; po stronie Glucka opowiedział się m.in. Jan Jakub Rousseau). Po porażce opery Echo et Narcisse Gluck powrócił do Wiednia w 1779 roku. W ostatnich latach komponował niewiele. Jego ostatnim dziełem jest prawdopodobnie De profundis wykonane później na jego pogrzebie w 1787 roku.

Twórczość Glucka można, w uproszczeniu, podzielić na kilka okresów: początkowo komponował on konwencjonalne opery włoskie (1741-1760), w międzyczasie zainteresował się francuską operą komiczną (1758-1764), potem reformą baletu (1761-1765), w końcu zaś postanowił zająć się odnowieniem opery włoskiej (1762-1770) oraz francuskiej (1774-1779). W pierwszych latach jego dzieła wypełniają schemat metastazjańskiej opery seria z dominującą rolą popisu solowego, czyli arii. Późniejsza reforma miała na celu zwiększenie spójności dramaturgicznej oper, co oznaczało przeciwstawienie się dyktatowi śpiewaków oraz uproszczenie skomplikowanych intryg pojawiających się w librettach. Kompozytor ujął to w następujący sposób w przedmowie do jednej z oper: — Muzykę należy sprowadzić do jej właściwej funkcji wspomagania poezji poprzez oddanie ekspresji i uwypuklenie sytuacji dramatycznej.

Wyrazisty podział na recytatyw i arię został zatarty w imię ciągłości dramatycznej — zamiast krótkich recytatywów, które były jedynym nośnikiem akcji, Gluck wprowadza recytatywy akompaniowane i ariosa, w których wokalistom towarzyszy cała orkiestra. Myśli przy tym większymi całościami dramaturgicznymi, w których pojawiają się różnorodne elementy: śpiew solowy, fragmenty chóralne i taneczne zintegrowane w ramach sceny. Działanie to ograniczyło brawurowe popisy solowe, a jednocześnie pogłębiło psychologiczny wymiar postaci. Na tych zmianach skorzystał najbardziej chór oraz orkiestra. Chór zyskał nową funkcję — nie tylko komentował, lecz także brał udział w akcji. W przypadku orkiestry — przestała być ona jedynie akompaniamentem dla solistów, lecz aktywnie współtworzyła dramaturgię dzieła, między innymi dzięki użyciu kontrastów brzmieniowych (tutti — solo lub przeciwstawienie grup instrumentów) charakteryzujących postacie lub poszczególne grupy społeczne. Zmieniła się też funkcja uwertury — coraz częściej zamiast konwencjonalnej sinfonii pojawiał się fragment instrumentalny wprowadzający w nastrój dzieła. W podobnym kierunku szła reforma baletu — przestał być on zbiorem tańców, lecz zaczęto je podporządkowywać wyrazistej akcji scenicznej.

Prostota, prawda, naturalność – te trzy cechy postulowane przez osiemnastowieczną estetykę francuską stały się także naczelnymi hasłami reformy spod znaku Glucka. Jego nieliczne utwory religijne, instrumentalne oraz pieśni posiadają jedynie znaczenie marginalne, został on zapamiętany przede wszystkim jako jeden z najpopularniejszych kompozytorów operowych XVIII wieku.

Marcin Bogucki

 

Ciekawostki

Gluck był nie tylko kompozytorem, występował także jako solista, grając na verrilionie — instrumencie złożonym z kieliszków wypełnionych wodą.

Kompozytor otrzymał od papieża tytuł kawalera Złotej Ostrogi i posługiwał się nim dumnie, podpisując się od tej pory Chevalier Gluck lub Ritter Gluck.

Jednym z protegowanych Glucka był kompozytor Antonio Salieri, późniejszy „rywal” Mozarta.

 

Do posłuchania:

Opera Orfeusz i Eurydyka w reżyserii Mariusza Trelińskiego