Obok Igora Strawińskiego najwybitniejszy przedstawiciel nurtu neoklasycznego w muzyce XX wieku
Urodzony 16 listopada 1895 roku w Hanau nad Menem Paul Hindemith nie miał szczęśliwego dzieciństwa. Jego ojciec, z zawodu malarz pokojowy, stosował drakońskie metody wychowawcze i sprawował nad dziećmi najściślejszą kontrolę. Do szkoły poszedł Hindemith w Mühlheim i tam też pobierał pierwsze lekcje gry na skrzypcach. W 1908 roku podjął studia w zakresie gry skrzypcowej w konserwatorium we Frankfurcie, w klasie Adolfa Rebnera. Dopiero od jesieni 1912 roku rozpoczął tam także naukę kompozycji, a potem jeszcze dyrygentury. Studia instrumentalne były priorytetem, gdyż Hindemith musiał wspomagać finansowo rodzinę. Uznano go zresztą za utalentowanego skrzypka o miękkim i pięknym tonie. Pracował też jako muzyk orkiestrowy, grając w orkiestrze teatralnej we Frankfurcie, a latem w uzdrowiskach. Od 1915 roku był też członkiem kwartetu smyczkowego założonego przez Rebnera, w którym grał początkowo na skrzypcach, a potem na altówce.
W 1917 roku został powołany do służby wojskowej, co nie przerwało jego kariery muzycznej, gdyż nie tylko mógł grać, lecz także — za zgodą dowódcy pułku, który był wielkim miłośnikiem muzyki — komponować. Napisał wówczas Kwartet smyczkowy op. 10, który w 1919 roku wykonano na pierwszym publicznym koncercie kompozytorskim Hindemitha we Frankfurcie. Na początku lat 20. powstały dwie opery o ekspresjonistycznej wymowie: Mörder, Hoffnung der Frauen (Morderca, nadzieja kobiet) i Sancta Susanna, zaś kameralne dzieła kompozytora (m.in. Kammermusik nr 1, Kwartet smyczkowy op. 16) wykonywano na prestiżowych festiwalach nowej muzyki w Donaueschingen.
W 1924 roku Paul Hindemith poślubił Johannę Gertrudę Rottenberg, córkę głównego dyrygenta opery we Frankfurcie, Ludwiga, z którą spędził resztę życia. Często wspólnie muzykowali (Gertruda grała na wiolonczeli), a żona wspomagała karierę męża, zajmując się m.in. jego korespondencją i organizacją tras koncertowych.
W 1927 roku Hindemith zatrudnił się w berlińskiej Hochschule für Musik i aktywnie włączył w życie kulturalne Niemiec. Uznawany był zarówno za świetnego kompozytora, jak i interpretatora. Grał w kwartecie smyczkowym Amar-Hindemith, w triu smyczkowym, działał również jako solista. Z myślą o sobie skomponował koncerty solowe na altówkę (Kammermusik nr 5) i viola d'amore (Kammermusik nr 6), a także Konzertmusik op. 48 na altówkę i orkiestrę kameralną. W 1929 roku grał światową premierę Koncertu altówkowego Williama Waltona. Hindemith współpracował z najlepszymi dyrygentami i realizował prestiżowe zamówienia na nowe kompozycje — w 1930 roku napisał np. na zamówienie Sergiusza Kusewickiego i Boston Symphony Orchestra Konzertmusik na instrumenty smyczkowe i dęte blaszane op. 50.
Ważny nurt w działalności Hindemitha stanowiło propagowanie ruchu amatorskiego w muzyce i tworzenie dla niego repertuaru (np. kantata dla dzieci Wir bauen eine Stadt, 1930). W dorobku Hindemitha pojawiły się także utwory na instrumenty mechaniczne (fortepian, organy, gramofon), elektroniczne (np. Konzertstück na trautonium i orkiestrę smyczkową z 1930 roku) oraz muzyka dla radia i filmu.
Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów w 1933 roku pozycja Hindemitha na niemieckiej scenie muzycznej uległa zachwianiu. W prasie rozpoczęła się skierowana przeciw kompozytorowi kampania, zakazano grania jego muzyki w radiu, w końcu, w 1934 roku, zaatakował go osobiście Goebbels, nazywając atonalnym twórcą hałasu. Coraz bardziej zrezygnowany Hindemith zaczął poważnie myśleć o emigracji. Odkąd zakazano mu wykonań w Niemczech, musiał rozejrzeć się za możliwościami działania za granicą. Istotne kontakty nawiązał w USA, gdzie trzykrotnie gościł (1937, 1938, 1939), poznając przy okazji amerykański styl życia i warunki, w których przyjdzie mu żyć.
Wyjechał do Stanów w lutym 1940 roku, mając zaaranżowane wykłady uniwersyteckie (m.in. jako gościnny profesor w Yale University) i letnie kursy kompozytorskie. W czerwcu 1945 roku kupił dom w New Haven, a rok później uzyskał amerykańskie obywatelstwo. W Ameryce odniósł niewątpliwy sukces, zarówno jako kompozytor i pedagog, jak i teoretyk oraz inicjator historyczno-autentycznej praktyki wykonawczej. Jego dzieła (m.in. Symfoniczne metamorfozy na tematy Webera) były doskonale przyjmowane. W czasie wojny pracował też nad kodyfikacją zasad własnego języka dźwiękowego, które zawarł w pracy Unterweisung im Tonsatz i zademonstrował praktycznie w fortepianowym cyklu Ludus tonalis (1942).
Po wojnie Hindemith zaczął poważnie rozważać możliwość powrotu na Stary Kontynent. W 1949 roku otrzymał z Uniwersytetu Zuryskiego ofertę objęcia tam katedry muzykologii. Początkowo dzielił swą działalność pedagogiczną pomiędzy Zurych a Yale, ale gdy nie mógł już udźwignąć ciężaru podwójnych obowiązków, w 1953 roku przeniósł się z rodziną do Szwajcarii. Osiadł w willi La Chance w Blonay, z widokiem na Jezioro Genewskie.
Paul Hindemith, Die Harmonie der Welt
Nadal intensywnie komponował i dyrygował. Do najważniejszych jego dzieł z tego czasu zaliczyć trzeba symfonię (1951) i operę (1957) Die Harmonie der Welt, które oddają ideę uniwersalnego ładu wszechświata. Jako dyrygent coraz częściej prowadził nie tylko własne kompozycje, ale i muzykę innych twórców — w pierwszym rzędzie Bacha, Haydna i Mozarta. Metodycznie rozszerzał swój repertuar o utwory, które uważał za zapomniane, jak np. Wielka fuga op. 133 Beethovena w wersji na orkiestrę smyczkową czy Symfonia „Szkocka” Mendelssohna oraz o dzieła XX-wieczne (m.in. Bartóka, Blachera, Berga, Dallapiccoli, Honeggera, Milhauda, Petrassiego, Pistona, Schönberga, Strawińskiego, Waltona i Weberna). Swe preferencje repertuarowe zmodyfikował pod koniec lat 50., realizując ideę ukazywania jedności muzyki na koncertach obejmujących wiele jej gatunków i stylów.
Hindemith poważnie zachorował w dniu swych 68. urodzin. W wyniku serii udarów mózgu zmarł późnym wieczorem 28 grudnia 1963 roku. Po pogrzebie, w którym uczestniczył krąg najbliższych przyjaciół, kompozytor spoczął na cmentarzu w St. Legier, niedaleko swego domu w Blonay.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
W latach berlińskich Hindemith był wielkim fanem kina i miłośnikiem sportu. Kochał Charliego Chaplina, Bustera Keatona i Harolda Lloyda. W wolnym czasie brał lekcje boksu i pływania, a także chodził z żona na mecze piłki nożnej.
W 1923 roku Paul Hindemith zamieszkał w tzw. wieży pasterzy z XIV wieku, która była ostatnim reliktem średniowiecznej twierdzy Sachsenhausen. Sam poniósł koszty jej odbudowy i renowacji, a matka i siostra kompozytora mieszkały w niej aż do 1943 roku. W 2011 roku wieża została odnowiona — zaaranżowano w niej sale wystawowe i koncertowe.
Hindemith miał duże zdolności plastyczne. Chętnie rysował karykatury żony, przedstawiając ją — zgodnie ze znakiem zodiaku — jako lwicę. Liczne podobizny lwów zdobiły też ściany wilii „La Chance” — ostatniego miejsca zamieszkania Hindemitha w szwajcarskim Blonay.
