W jego dorobku kompozytorskim najważniejsze były opery wykorzystujące motywy polskiego folkloru
Urodził się na Słowacji, w okolicach Sopronu (Ödenburga), i tam uzyskał wykształcenie dzięki opiece hrabiego Henckla von Donnersmarcka. Gdy zacny hrabia umarł w roku 1760, wdowa po nim przeniosła dwór do Wiednia, dokąd podążył również kompozytor. Tu uzupełnił wykształcenie muzyczne, słuchał najlepszej muzyki (między innymi wschodzącej gwiazdy — Mozarta). Mając już na karku trzydziestkę, co w owych czasach było wiekiem średnim, pożegnał austriacką stolicę i ruszył do Polski, by tutaj, niespodziewanie dla siebie samego, stać się polskim kompozytorem narodowym.
Do Warszawy przybył nie wcześniej niż w 1762 roku, najpewniej jednak dopiero około 1773, bo z tego roku pochodzi pierwsza wzmianka o kompozytorze, a podróżujący muzyk zwykle robi wszystko, by zrobić wokół siebie trochę szumu w nowym miejscu. W 1773 roku ukazała się antologia utworów na klawesyn, dziś zaginiona, w której zamieszczono kilka utworów Kamieńskiego.
Warszawa była terenem wszechstronnej działalności Macieja Kamieńskiego: był popularnym nauczycielem gry na fortepianie i śpiewu solowego, od 1805 roku urządzał przy ul. Nalewki publiczne wieczory muzyczne w dworku Dulfowskim. Dochody uzupełniał, prowadząc… zajazd przy ul. Świętojerskiej (od 1803 roku). Był masonem, członkiem loży Świątynia Izys, a pod koniec życia został Dyrektorem Harmonii Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego. Dwakroć żonaty, dochował się tylko jednego syna, Karola, zdolnego malarza, który zmarł w 1788 roku.
Większość dzieł fortepianowych Kamieńskiego zaginęła. Duma na kształt ronda zachowała się i jest szczególną pozycją we wczesnej polskiej literaturze instrumentu, jest to bowiem rozbudowana stylizacja poloneza. Ważnym dziełem okolicznościowym była Kantata w dzień inauguracji statui króla Jana III, Dnia 14 września roku 1788, będąca świadectwem zawodowej pozycji kompozytora, któremu powierzono skomponowanie tak ważnego utworu wzmacniającego ducha obywateli wtedy już rozpadającego się państwa polskiego. Prócz tego wiadomo o muzyce religijnej — mszach, ofertoriach i oratorium.
Maciej Kamieński, Duma na kształt ronda
Najważniejsze jednak w dorobku kompozytora, decydujące o jego znaczeniu, były opery, dwie do tekstów niemieckich, jedna francuska i przede wszystkim pięć do tekstów polskich. Rozsmakujmy się w ich tytułach: Nędza uszczęśliwiona; Zośka, czyli wiejskie zaloty; Prostota cnotliwa; Balik gospodarski; Tradycja dowcipem załatwiona; Słowik, czyli Kasia z Hanką na wydaniu.
Nędza uszczęśliwiona do libretta Wojciecha Bogusławskiego według Franciszka Bohomolca była wystawiona w roku 1778 i zyskała natychmiastowy aplauz publiczności, dzięki świetnemu librettu i zdolności kompozytora do oddawania muzyką niuansów tekstu. Nędza napisana jest jeszcze w stylu kosmopolitycznym, zawiera arie koloraturowe, ale celem twórcy było danie utworu szczerego i skierowanego do Polaków: — te śpiewy po modnemu nie są skomponowane dla krytykusów, ale dla tego, aby także Polacy śpiewały — pisał Kamieński.
Sukces opery popchnął kompozytora do napisania kolejnej, jak pisano: nacechowanej rytmem sielskich pieśni, bo też w istocie pełnej polskich tańców (krakowiak, oberek, mazur). Była to Zośka, czyli wiejskie zaloty, opera niezwykle popularna, którą na żądanie publiczności wciąż musiano wznawiać. — Muzyka była zupełnie w polskim smaku napisana — ocenił Bogusławski i dodał, że zjednała ona kompozytorowi nazwisko twórcy narodowych śpiewów.
Od tej pory Maciej Kamieński zasłużenie cieszył się uznaniem narodowego polskiego twórcy, w kolejnych operach kontynuował styl Zośki. Miejsce koloraturowych arii zajęły proste w budowie piosenki, choć nie rezygnował z ekspresyjnych arii o charakterze monologu albo arii komicznych (buffo). Opery Kamieńskiego bliższe są wodewilowi czy singspielowi niż wielkiej operze francuskiej czy włoskiej. Ale w istocie, dzięki czujnemu wykorzystaniu polskiego folkloru, Kamieński stworzył narodową operę polską, grunt, na którym rozwijały się talenty Elsnera i Kurpińskiego, glebę, na której dopiero mógł rozkwitnąć talent Stanisława Moniuszki. Bez tej bazy, bez punktu odniesienia, historia polskiej opery wyglądałaby inaczej, z pewnością byłaby uboższa.
Ludowe wzorce byłyby czczym ozdobnikiem, gdyby nie talent muzyczny, wrażliwość i zmysł sceniczny Kamieńskiego. Kujawiak czy oberek nie są wykorzystywane mechanicznie, ale służą charakterystyce postaci. Osoby wywodzące się z kręgów mieszczańskich charakteryzowane są poprzez menuety, kontredanse i walce, natomiast postaci pochodzące z ludu śpiewają w rytmach mazurkowych albo krakowiakowych. Oba światy łączy polonez, co dziś jest postrzegane jako dowód rozpowszechnienia tego tańca wśród wszystkich warstw społeczeństwa.
dr Krzysztof Komarnicki
Ciekawostki
Kompozytor podawał zawsze, że urodził się w Sopronie, późniejsze źródła podają, że w Magyaróvár. W zachowanych księgach metrykalnych nie odnaleziono jednak żadnej ze znanych postaci nazwiska Kamieńskiego (Kamięski, Kamenický, Kamenský). Ponieważ wychowywał się w Sopronie i tu spędził dzieciństwo i młodość, można zaufać jego świadectwu i przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że właśnie w tej miejscowości przyszedł na świat.
Sukcesy Nędzy uszczęśliwionej i Zośki sprawiły, że Kamieńskiego uważano za twórcę wszelkich oper. Współcześni przypisywali mu autorstwo Żółtej szlafmycy do tekstu Franciszka Zabłockiego. Pogląd ten był tak rozpowszechniony, że kompozytor musiał w prasie zamieścić ogłoszenie prostujące nieporozumienie. W istocie kompozytorem Szlafmycy był Kajetan Majer, zwany Gaetano.
Nędza uszczęśliwiona uważana była za pierwszą operę napisaną przez polskiego kompozytora. Ostatnio odkryto anonimowy siedemnastowieczny utwór, który po rekonstrukcji zatytułowano Heca, czyli polowanie na zająca. Chociaż można oddać pierwszeństwo tej krotochwili, to pamiętać trzeba, że była to domowa zabawa na magnackim dworze — nie miała ona szerszego oddziaływania i żadnego znaczenia dla historii opery w Polsce, rozumianej jako ciąg wydarzeń, szereg kompozycji i przedstawień publicznych, tworzących narodową tradycję.
