Pierwszy polski dodekafonista, pedagog i publicysta, doktor muzykologii
Józef Koffler urodził się 28 listopada 1896 roku w Stryju (na dzisiejszej Ukrainie) jako najstarszy syn zamożnego żydowskiego kupca. W latach 1910-1914 uczył się w gimnazjum w rodzinnym mieście, a jednocześnie pobierał prywatne lekcje harmonii, kontrapunktu i gry na fortepianie. W 1914 roku zapisał się na wydział prawa na uniwersytecie w Wiedniu, ale już w kolejnym roku akademickim przeniósł się na muzykologię. Słuchał wykładów najznamienitszych przedstawicieli tej dziedziny wiedzy, w tym Gwidona Adlera, a jednocześnie uczęszczał na ćwiczenia z harmonii i kompozycji do Hermanna Grädenera. Naukę przerwała obowiązkowa służba wojskowa w armii austriackiej, po czym kompozytor zgłosił się ochotniczo do polskiego wojska (1918-1920).
Powróciwszy do Wiednia na studia muzykologiczne, uzupełnił je nauką sztuki dyrygowania pod kierunkiem Felixa Weingartnera i Josepha Kaisera. W 1923 roku uzyskał tytuł doktora z zakresu muzykologii, przedstawiając pracę na temat kolorystyki orkiestrowej Feliksa Mendelssohna. Rok jeszcze mieszkał w Wiedniu, pracując jako korepetytor śpiewu i dyrygent chóralny w teatrze miejskim, a następnie przeniósł się do Lwowa. Tam został zatrudniony w Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego, gdzie nauczał harmonii, form, instrumentacji oraz kompozycji. W 1928 roku otrzymał natomiast stanowisko profesora specjalizującego się w harmonii i kompozycji atonalnej. W latach lwowskich Koffler aktywnie działał także jako recenzent i publicysta muzyczny, na łamach prasy propagował twórczość współczesnych kompozytorów, pisał artykuły o historii i teorii muzyki, a także polemizował (np. ze Stefanem Kisielewskim i Stefanią Łobaczewską) na temat własności i znaczenia nowej muzyki.
Pierwsze świadectwa twórczości Kofflera pozostają w kręgu muzycznego modernizmu i impresjonizmu (np. Zwei Lieder na sopran i fortepian op. 1 z 1917 roku) oraz folkloryzmu (40 polskich pieśni ludowych na fortepian op. 6, 1925). Konsekwentne dążenie do wypracowania własnego idiomu szybko jednak zaowocowało zaadaptowaniem dodekafonii w warsztacie kompozytora. Pierwsze próby przeprowadził Koffler już w latach 1926-1927 w swych utworach fortepianowych, Musique de ballet op. 7, Musique. Quasi una sonata op. 8. oraz 15 wariacji op. 9. Należy przy tym pamiętać, że polski kompozytor nigdy uczniem Arnolda Schönberga nie był, a recepcja wynalezionej przez wiedeńskiego mistrza techniki w jego twórczości ma charakter w pełni indywidualny. Tym, co najsilniej wiąże Kofflera z Schönbergiem, jest uczynienie z wzorcowego uporządkowania 12 tonów skali chromatycznej materiału tematycznego, podlegającego rozmaitym przekształceniom. Po 1928 roku skomponował Koffler szereg dzieł, w których dokonał udanej syntezy dodekafonii ze stylistycznym neoklasycyzmem. Trio smyczkowe op. 10 (1928), Koncert fortepianowy op. 13 (1932), Kantata „Miłość” op. 14 (1931) oraz II i III Symfonia (op. 17 i op. 21, skomponowane odpowiednio w 1933 i 1935 roku) to utwory wyrafinowane od strony technicznej, a jednocześnie jasno odnoszące się do klasycznych modeli formalnych. III Symfonia stanowi przy tym świadectwo próby wzbogacenia dotychczasowego idiomu kompozytora od strony brzmieniowej.
W latach 30. Koffler jako kompozytor zdobywał coraz większy prestiż na arenie międzynarodowej. Trzykrotnie (1931, 1933 i 1938) nagrodziło go Międzynarodowe Towarzystwo Muzyki Współczesnej, kwalifikując jego dzieła do wykonań na swoich festiwalach kompozytorskich. Paradoksalnie, jego osiągnięcia twórcze doceniane były bardziej za granicą niż w Polsce, gdzie dodekafonia jako technika kompozytorska traktowana była dość nieufnie.
Po wybuchu II wojny światowej w 1939 roku Józef Koffler zatrudniony został w katedrze kompozycji nowo powstałego Państwowego Konserwatorium im. Mykoły Łysenki. Starał się zaadaptować do nowej rzeczywistości. Został prorektorem uczelni odpowiedzialnym za prace badawcze i proces nauczania, a komisja atestacyjna w Moskwie nadała mu tytuł naukowy profesora. Ponadto udzielał się czynnie w życiu muzycznym sowieckiego Lwowa — wstąpił do Związku Kompozytorów Ukrainy Radzieckiej, gdzie pełnił funkcję sekretarza, współorganizował koncerty i festiwale muzyczne. W twórczości kontynuował dotychczasową ścieżkę, pisząc na przykład IV Symfonię, będącą — jak poprzednie — kompozycją dodekafoniczną i neoklasyczną zarazem. Z kolei w Uwerturze radosnej, napisanej dla uczczenia rocznicy zajęcia Lwowa przez Armię Czerwoną, próbował pogodzić swój modernistyczny warsztat z nacechowanym ideologicznie programem. Dopiero w swym ostatnim dziele — Szkicach ukraińskich na kwartet smyczkowy — przyjął znacznie uproszczoną estetykę.
W dorobku kompozytorskim Kofflera obecny był także — niedający się dziś w pełni oszacować (ze względu na zaginięcie niektórych partytur) — nurt artystycznych nawiązań do muzyki dawnej. Kompozytor opracował na przykład na orkiestrę szereg tańców z Zeszytów Anny Magdaleny Bach, tworząc ok. 1937 roku Małą suitę wg J.S. Bacha oraz na zamówienie Hermana Scherchena przetranskrybował Bachowskie Wariacje Goldbergowskie (1938). Z kolei jego Händeliana. 30 wariacji na temat passacaglii Händla na orkiestrę (1940) były najprawdopodobniej czymś więcej — oryginalnym utworem opartym być może na zasadzie pastiszu lub — jak fortepianowe Wariacje na temat walca Jana Straussa op. 23 (1935) — atonalnym opracowaniem tonalnego tematu.
Fascynująca droga twórcza Kofflera skończyła się nagle. Po wkroczeniu Niemców do Lwowa w 1941 roku kompozytor znalazł się w getcie w Wieliczce. Dalsze jego losy nie są dokładnie znane. Najprawdopodobniej do 1943 lub 1944 roku ukrywał się na którejś z małopolskich wsi, nim został wraz z rodziną (żoną Różą i synem Alanem) zamordowany przez hitlerowców.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
Niewiele wiemy o Kofflerze jako o człowieku. Jednakże krótką charakterystykę postaci kompozytora zawdzięczamy przyjaciółce jego żony, Walerii Soleckiej: — Matematyczny umysł, logicznie myślący, mało uczuciowy, chłodny, z dystansem do ludzi. Miał pełne poczucie własnej wartości. Mocny fizycznie i psychicznie. Typ nordycki: wysoki (około 180 cm wzrostu), niebieskie oczy, bardzo jasna karnacja.
Poszukiwanie rozwiązania zagadki śmierci Kofflera i jego rodziny doprowadziło monografistę kompozytora, Macieja Gołąba, do pięciu hipotez. Żadnej z nich nie potwierdzają bezpośrednie źródła, lecz powraca w nich wątek, że kompozytor dobrowolnie wyszedł z ukrycia, by dołączyć do pojmanych przez Niemców żony i syna.
Istniejące dotąd jedynie w wyciągu fortepianowym sceniczne dzieło Kofflera z 1932 roku — balet-oratorium Alles durch M. O. W. doczekało się w 2009 roku kompletnej realizacji w Warszawskiej Operze Kameralnej. Partyturę orkiestrową opracował Edward Pałłasz, a polski tekst utworu napisała Joanna Kulmowa.
