Stworzył indywidualny język muzyczny oparty na dwunastodźwiękowych strukturach harmonicznych i melodycznych, własnej odmianie aleatoryzmu oraz oryginalnej koncepcji formy
Witold Lutosławski od najmłodszych lat wyróżniał się wielkimi zdolnościami muzycznymi i intelektualnymi. Edukację muzyczną rozpoczął w wieku 6 lat od lekcji gry na fortepianie u Heleny Hoffman i już wtedy pojawiły się jego pierwsze próby kompozytorskie (Preludium na fortepian, 1922 r.). Naukę tę kontynuował u Józefa Śmidowicza i Artura Taubego (w latach 1926-32), ucząc się również gry na skrzypcach oraz teorii i kompozycji u Witolda Maliszewskiego (lata 1928-32). Pod jego kierunkiem studiował następnie w Warszawskim Konserwatorium (lata 1932-37), równolegle u Jerzego Lefelda kontynuując studia pianistyczne. W latach 1931–33 odbył ponadto studia na Uniwersytecie Warszawskim w zakresie matematyki. Choć już w 1932 r. wykonany został na koncercie konserwatoryjnym jego Taniec chimery na fortepian, za swój właściwy debiut kompozytorski uznawał dopiero Wariacje symfoniczne (1938 r.).
Podczas II wojny światowej kariera kompozytorska Lutosławskiego została przerwana, a prawie wszystkie dotychczas skomponowane utwory zaginęły. W czasie okupacji podjął pracę zarobkową jako pianista w warszawskich kawiarniach, gdzie występował w duecie z Andrzejem Panufnikiem. Najsłynniejszym owocem tej współpracy są Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany (1941 r.). W tym okresie napisał też m.in. dwie etiudy (1941 r.), Trio na obój, klarnet i fagot (1944-45 r.) oraz liczne pieśni walki podziemnej.
Po wojnie włączył się w działania związane z odbudową polskiego życia muzycznego (organizacja Związku Kompozytorów Polskich, a następnie Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień). Nigdy nie był etatowym nauczycielem — wykładał tylko na kursach kompozytorskich i udzielał prywatnych konsultacji. W 1963 r. rozpoczął też karierę dyrygencką. W 1948 r. miała miejsce premiera I Symfonii Lutosławskiego, nad którą pracę kompozytor rozpoczął jeszcze podczas wojny. Dzieło to zostało jednak potępione przez władze, jako „formalistyczne”, a jego muzyce przez pewien czas odmawiano publicznych wykonań. Do chwili politycznej odwilży w połowie lat 50. pisał zatem Lutosławski głównie piosenki dla dzieci i muzykę filmową. W 1955 r. otrzymał pierwszą ważną nagrodę kompozytorską, za swój Koncert na orkiestrę, oparty na tematach zaczerpniętych z muzyki ludowej. Dzieło to wieńczy pierwszy okres twórczości Lutosławskiego, związany z nurtem neoklasycznym.
Witold Lutosławski, Koncert na orkiestrę, fot. Marek Suchecki
W kolejnym okresie rozpoczął kompozytor kształtowanie swego własnego, nowoczesnego języka muzycznego. W Pięciu pieśniach do słów Kazimiery Iłłakowiczówny (1957 r.) oraz Muzyce żałobnej (1958 r.), poświęconej pamięci Béli Bartóka, stworzył Lutosławski podstawy własnej techniki dwunastonowej, opartej na specyficznie zbudowanych seriach i akordach, która dystansowała się od tradycyjnej dodekafonii Schoenberga.
Trzy lata później (Gry weneckie, 1961 r.) zaczął tworzyć własną wersję aleatoryzmu, który nazywał kontrolowanym i testował w dziełach takich, jak Trois poèmes d’Henri Michaux (1963 r.), Kwartet smyczkowy (1964 r.), II Symfonia (1967 r.) i Livre pour orchestre (1968 r.). Wykształcił wówczas także indywidualny model formy, zbudowany z dwóch faz, z których pierwsza ma charakter wstępu, a w drugiej rozwinięta zostaje główna idea kompozycji. Stworzył także model formy łańcuchowej polegający — jak podpowiada nazwa — na zazębianiu się kolejnych odcinków muzycznej struktury w różnych, nakładających się na siebie warstwach (Łańuch I, 1983 r.; Łańcuch II na skrzypce i orkiestrę, 1985 r.; Łańcuch III, 1986 r.).
Witold Lutosławski, III Symfonia, fot. Marek Suchecki
Do arcydzieł Lutosławskiego należą III Symfonia (1983 r.), utwory wokalno-instrumentalne: Paroles tissées (1965 r.), Les espaces du sommeil (1975 r.) oraz Chantefleurs et Chantefables (1990 r.), a także koncerty: wiolonczelowy (1970 r.) i fortepianowy (1988 r.). Wiele jego dzieł powstawało na zamówienie wybitnych artystów i zespołów, jak London Sinfonietta, Heinz i Ursula Holliger, Dietrich Fischer-Dieskau, Mścisław Roztropowicz czy Anne-Sophie Mutter. Ostatnie dzieło orkiestrowe Lutosławskiego, IV Symfonia (1992 r.), uznawane jest za syntezę jego dokonań w dziedzinie symfoniki i ukoronowanie całej twórczości.
Witold Lutosławski, Chantefleurs et chantefables na sopran i orkiestrę, fot. Marek Suchecki
dr Katarzyna Naliwajek-Mazurek
Więcej o Witoldzie Lutosławskim dowiesz się z Kolekcji Specjalnej NINATEKI Trzej Kompozytorzy - www.trzejkompozytorzy.pl.
