Kompozytor uchodzi za jednego z najbardziej oryginalnych w XX wieku twórców muzyki symfonicznej, którą zamawiały u niego najwybitniejsze orkiestry
Andrzej Panufnik (ur. 24 września 1914 r. w Warszawie, zm. 27 października 1991 r. w Londynie) to jeden z najlepiej rozpoznawalnych w świecie polskich kompozytorów, który poświęcał się także działalności dyrygenckiej. Znaczną część swego życia spędził w Wielkiej Brytanii (1954-1991), gdzie zyskał wielkie uznanie, a jego uwieńczeniem stało się uzyskanie tytułu szlacheckiego.
Kompozytor dorastał w rodzinie o muzycznych tradycjach. Matka, Matylda z domu Thonnes, była skrzypaczką, a ojciec, Tomasz, choć z wykształcenia zajmował się inżynierią hydrotechniczną, z zamiłowania konstruował instrumenty smyczkowe i pisał traktaty na temat muzyki. Chłopiec wcześnie objawił wybitne zdolności muzyczne, a pierwszych lekcji gry na fortepianie udzielała mu babcia ze strony matki. Mając 16 lat zainteresował się jazzem, którego słuchał przez radio zrobione domowym sposobem przez brata. Zafascynowany muzyką Gershwina i Ellingtona, improwizował na fortepianie i zaczął komponować swe pierwsze, drobne utwory. Do tekstu Mariana Hemara napisał wówczas piosenki pt. Ach, Pardon i Nie chcę więcej, które w warszawskich kabaretach z wielkim powodzeniem śpiewał Adolf Dymsza. W 1932 roku wstąpił do warszawskiego Konserwatorium, gdzie uczył się kompozycji u Kazimierza Sikorskiego, a także instrumentacji, harmonii i kontrapunktu oraz sztuki dyrygowania u Waleriana Bierdiajewa. Wówczas stworzył swe pierwsze „poważne” utwory, takie jak Trio fortepianowe (1935), Wariacje symfoniczne (1935) oraz kompozycję dyplomową — Psalm symfoniczny nr 145 na 4 głosy solo, chór i orkiestrę (1936). W następnych latach doskonalił swe umiejętności dyrygenckie na studiach u Felixa Weingartnera w Wiedniu oraz u Philippe’a Gauberta w Paryżu. Przebywając w obydwu muzycznych stolicach Europy, Panufnik zetknął się z muzyką dodekafoniczną, która wówczas bardzo go zafascynowała, a w późniejszych latach dała impuls do stworzenia własnej techniki kompozytorskiej, opartej na małych komórkach dźwiękowych.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej kompozytor powrócił do Warszawy. Podczas okupacji zasłynął ze wspólnych z Witoldem Lutosławskim występów w duecie fortepianowym, grając opracowania najróżniejszej muzyki, od jazzu po klasykę. Skomponował też dwie symfonie oraz kilkanaście patriotycznych pieśni walki podziemnej, z których największą popularność zyskały Warszawskie dzieci. Po wojnie Panufnik włączył się czynnie w odbudowę życia muzycznego w Polsce. Najpierw był drugim dyrygentem w Filharmonii Krakowskiej oraz kierownikiem muzycznym Wytwórni Filmowej Wojska Polskiego. Przydały się wówczas jego przedwojenne doświadczenia w zakresie muzyki filmowej, kiedy to współpracował z reżyserem Eugeniuszem Cękalskim. Po przeniesieniu się do Warszawy został dyrektorem Filharmonii Warszawskiej oraz powrócił do działalności kompozytorskiej, zajmując się na początku rekonstrukcją niektórych swych przedwojennych utworów, które spłonęły w Powstaniu Warszawskim. Po skomponowaniu Kołysanki, Nokturnu i Kręgu kwintowego (1947) uznany zaś został za czołowego przedstawiciela młodej generacji kompozytorów polskich. Wiele podróżował i reprezentował Polskę na międzynarodowych imprezach muzycznych, zdobywał liczne nagrody, a Nadia Boulanger uznała go za jednego z wybitniejszych kompozytorów nowoczesnych.
Po 1949 roku sytuacja kompozytora stała się znacznie mniej komfortowa, ze względu na oficjalnie panującą estetykę realizmu socjalistycznego. Dość powiedzieć, że wcześniej nagrodzona Sinfonia rustica, w 1950 roku została uznana przez władze za utwór formalistyczny. Narastające poczucie zniewolenia oraz dramatyczne zdarzenia rodzinne, jak śmierć ojca i ośmiomiesięcznej córeczki sprawiły, że w 1954 roku Panufnik zdecydował się na ucieczkę z Polski. W konsekwencji jego osobę i dorobek twórczy na wiele lat wykreślono prawie całkowicie z polskiego życia muzycznego.
Po osiedleniu się w Wielkiej Brytanii Panufnik kontynuował swą karierę dyrygencką. Przyjął posadę dyrektora muzycznego City of Birmingham Symphony Orchestra (1957-59), ale po 1959 roku postanowił poświęcić sie wyłącznie komponowaniu. Stopniowo jego sytuacja życiowa i zawodowa stabilizowała się. W 1961 roku przyjął brytyjskie obywatelstwo, a odkąd w 1963 roku zdobył nagrodę na Konkursie Księcia Rainiera w Monaco za utwór Sinfonia sacra poświęcony Millenium Polski, zaczął cieszyć się coraz większym uznaniem w brytyjskim i międzynarodowym świecie muzycznym. W tym samym roku ożenił się z pisarką i fotografką Camillą Jessel i zamieszkał w starym domu babki swej żony w Twickenham koło Richmond. Miał tam zaciszny gabinet, w którym mógł spokojnie poświęcić się pracy twórczej. Dostawał coraz więcej kompozytorskich zamówień, a prawykonania jego dzieł odbywały się w najbardziej prestiżowych salach koncertowych z udziałem słynnych dyrygentów i instrumentalistów, były także często nagrywane. Powstały wówczas najznamienitsze dzieła, takie jak: Koncert skrzypcowy (1971 r.) dla Yehudiego Menuhina, Arbor cosmica (1983 r., zamówione przez Fundację Kusewickich), Sinfonia votiva (1984 r., na zamówienie Boston Symphony Orchestra), X Symfonia (1990 r., na zamówienie Chicago Symphony Orchestra) oraz Koncert wiolonczelowy (1991 r.) zamówiony dla Mścisława Rostropowicza przez London Symphony Orchestra. Ukoronowaniem światowej kariery Panufnika stało się honorowe członkostwo Royal Academy of Music w Londynie (1984 r.) oraz nadanie mu przez Królową Elżbietę II tytułu szlacheckiego (w 1991 roku).
Andrzej Panufnik, Koncert na skrzypce i orkiestrę smyczkową
Od końca lat 70. Panufnik wkraczał też na powrót w krąg kultury polskiej. Dzięki wysiłkom Związku Kompozytorów Polskich w 1977 roku na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień po raz pierwszy od 23 lat zagrano jego dzieło, kantatę Universal Prayer (1969). Sam twórca, choć nigdy nie zerwał duchowego kontaktu z rodzinnym krajem, odwiedził Polskę tylko raz, już po upadku władzy komunistycznej. W 1990 roku na stołecznym lotnisku powitał go tłum wielbicieli, a podczas Warszawskiej Jesieni wykonano aż 11 jego utworów. Dzieła Panufnika reprezentują różne gatunki muzyczne i różne rodzaje obsady, lecz dominuje wśród nich szeroko rozumiana symfonika. Obok symfonii (stworzył ich 10) chętnie komponował utwory orkiestrowe, którym nadawał charakterystyczne, ideowe bądź programowe tytuły, jak np. Rhapsody (1956 r.), Autumn Music (1965 r.), Katyń Epitaph (1967 r.) czy Harmony (1989 r.), a niemal do wszystkich dołączał autorskie komentarze. Pozostawił po sobie muzykę, w której emocje i intelekt pozostają względem siebie w idealnej równowadze, a przy tym przyjazną dla uszu słuchaczy.
Sinfonia Rustica (I Symfornia) na orkiestrę
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
Dzieci Andrzeja Panufnika — Roxanna i Jeremy — również są związane z muzyką. Córka odnosi sukcesy jako kompozytorka, a syn jest nie tylko grafikiem, ale także DJ’em oraz twórcą popularnej muzyki elektronicznej.
Warszawskie dzieci Panufnika do słów Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego miały być sztandarową pieśnią powstańczą, dlatego zadbano o jej popularyzację w szeregach żołnierskich. 1 sierpnia 1944 roku piosenka została nagrana dla Radiostacji Błyskawica, uruchomionej 8 sierpnia. Wydano również ulotkę zawierającą tekst i nuty.
Począwszy od Symfonii di sfere, architektonika utworów Panufnika wynikała z fascynacji kompozytora kształtami geometrycznymi (m. in. koło i sfera, łuk tęczy, elipsa, mandrola), jako uniwersalnymi nośnikami piękna.
