Jeden z największych oryginałów i ekscentryków w historii muzyki stał się inspiracją dla kolejnych pokoleń kompozytorów
Erik Satie urodził się 17 maja 1866 roku w małym miasteczku Honeflur w Normadii. Po wybuchu wojny francusko-pruskiej rodzina się przeniosła do Paryża, ale gdy matka Erika zmarła, ojciec odesłał go znów do Honfleur na wychowanie do dziadków. Tam chłopiec zaczął pobierać lekcje muzyki u miejscowego organisty. Duży wpływ na rozwój jego artystycznej osobowości miał wujek Adrien, który wprowadzał go w świat cyrku i pozwalał zaglądać za jego kulisy.
W 1878 roku, po śmierci babci, Erik wraz z dwoma braćmi zamieszkał znów w Paryżu, z ojcem i macochą. W 1879 roku rozpoczął studia w konserwatorium, na roku przygotowawczym. Był jednak bardzo leniwym studentem i nie zyskiwał uznania nauczycieli. Nie udało mu się uniknąć służby wojskowej i w 1886 roku został wcielony do piechoty. Służba nie trwała długo, gdyż z powodu udawanego zapalenia oskrzeli Erik po kilku miesiącach został zwolniony.
W 1887 roku zamieszkał na Montmartre, gdzie wynajął pokój w pobliżu słynnego kabaretu Chat Noir, w którym wkrótce został zaangażowany jako pianista. Wiodąc ubogie życie w środowisku paryskiej bohemy, skomponował pierwsze utwory: fortepianowe trzy Sarabandy, cztery Ogives i trzy Gymnopédies.
Erik Satie, Gymnopedies i Gnossienes (wybór)
Na koncertach organizowanych przez Joséphina Péladana, twórcę salonu skupiającego pisarzy, malarzy i poznał muzyków podzielających jego artystyczne ideały. Przygoda ta zaowocowała najbardziej zagadkowymi w twórczości kompozytora utworami, takimi jak Trois Sonneries de la Rose Croix czy muzyka do sztuki Péladana — Le Fils des Étoiles. W 1893 roku powstały kolejne, nie mniej niezwykłe utwory ‚ odnalezione dopiero po śmierci kompozytora Vexations, które wedle instrukcji powinny być grane bez przerwy aż 840 razy, oraz balet Uspud zbudowany z kilku prefabrykowanych elementów (motywów), które zdają się połączone losowo.
Odziedziczenie sporej kwoty umożliwiło Satiemu przez chwilę znacznie wygodniejsze, eleganckie życie „welwetowego gentlemana”. Jednak już w 1897 roku z powodu powracających kłopotów finansowych przeniósł się na przemieście Paryża, do Arcueil. Zarabiał wówczas na życie przede wszystkim jako pianista kabaretowy. Aranżował utwory innych twórców i tworzył własne kompozycje — głównie piosenki, ale również większe utwory, np. Jack in the Box — muzykę do pantomimy Jules’a Depaquita i Geneviève de Brabant, krótką operę komiczną, w której zrezygnował z klasycznych zasad rozwoju muzycznego (obydwa z 1899 roku).
Redefinicję stylu kompozytorskiego Satiego zainspirowało wysłuchanie w 1902 roku opery Debussy’ego Pelléas et Mélisande. Trzy lata później kompozytor zdecydował się powrócić na studia, tym razem do Schola Cantorum de Paris, gdzie studiował klasyczny kontrapunkt i instrumentację, a formalną edukację uwieńczył uzyskaniem dyplomu w 1908 roku. W czasie studiów powstały m.in. Trois morceaux en forme de poire (Trzy utwory w formie gruszki), będące odpowiedzią na zarzut, że jego kompozycjom brak formy.
W 1911 roku, po tym, jak Maurice Ravel wykonał na koncercie zorganizowanym przez Societé Musicale Independante Sarabandy Satiego jako przykład utworów prawdziwie wizjonerskich, nastąpiła eksplozja zainteresowania jego muzyką. Coraz częściej ją wykonywano i publikowano, doceniali ją najwybitniejsi artyści, a sam Debussy orkiestrując Gymnopedies znacznie przyczynił się do niesłabnącej do dziś popularności tego dzieła. Najbardziej fascynowały nowatorskie rozwiązania harmoniczne, brzmieniowe i rytmiczne Satiego oraz dążenie do prostoty i obiektywizmu wypowiedzi muzycznej. Wielkie wsparcie dał mu Jean Cocteau, który nie tylko organizował koncerty z jego muzyką i publikował prace na jej temat, ale też przyczynił się do stworzenia bodaj najsłynniejszego jego dzieła.
Dla Ballets Russes Sergiusza Diagilewa powstał bowiem w 1917 roku balet Parade, wystawiony w scenografii i z kostiumami Pabla Picassa i choreografią Léonide’a Massine’a. W ekstrawaganckim składzie orkiestry kompozytor uwzględnił m.in. butelki, syreny, grzechotkę i maszynę do pisania, a także rewolwer. Muzyka zaś szokowała połączeniem elementów musicalu, jazzu i cyrku z fugato czy politonalnością, charakterystycznymi dla sztuki wysokiej. W latach 1912-1915 Satie napisał także serię fortepianowych utworów humorystycznych, opatrzonych dziwnymi tytułami i komentarzami w partyturze, jak np. „słowik z bólem zęba” z Embryons desséchés (Zasuszone embriony) czy „rozdygotane dołki” w surrealistycznym krajobrazie pola golfowego w Sports et divertissemens. Satyrycznym komentarzem opisującym epizod z życia urzędnika opatrzył zaś swą Sonatinę biurokratyczną, będąca parodią klasycznej sonatiny Muzia Clementiego.
Wśród młodych artystów francuskich stał się Satie prawdziwym celebrytą. Wokół niego skupiła się tzw. Grupa Sześciu — Les Six, którą tworzyli Darius Milhaud, Louis Durey, George Auric, Artur Honegger, Francis Poulenc i Germaine Tailleferre. Satie patronował także innemu, mniej znanemu ugrupowaniu — Ecole d’Arcueil. W tym czasie komponował też swe najwybitniejsze dzieła, w tym monodram Socrate oparty na Dialogach Platona i balet Relâche. Symfoniczny antrakt z tego baletu, wykorzystany w filmie Entr'acte (Antrakt, 1924) René Claira jest przy tym przejawem oryginalnej koncepcji Satiego, czyli muzyki jako tła dźwiękowego dla wszystkich wydarzeń życiowych (tzw. musique d’ameublement).
Pod koniec życia stan zdrowia kompozytora znacznie się pogorszył, na co miało niewątpliwy wpływ notoryczne nadużywanie alkoholu. Satie zmarł 1 lipca 1925 na marskość wątroby i został pochowany na cmentarzu w Arcueil.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
W swym jednopokojowym apartamencie Satie ustawił jeden na drugim dwa fortepiany i połączył ich mechanizmy pedałowe. Zgromadził też kolekcję ponad 100 parasoli, których nie używał, gdyż były dla niego zbyt cenne.
Sam o sobie tak pisał Satie w pamiętniku: — Włosy i brwi ciemnoszatynowate, oczy szare (popielate prawdopodobnie), czoło zakryte włosami, nos długi, usta średnie, podbródek szeroki, twarz owalna. Wzrost 1 metr 67 centymetrów. [...] Żałuję, że nie mogę? wam pokazać odcisków moich palców.
Partytury Satiego pisane były często bez kresek taktowych, czerwonym atramentem, i uzupełniane o liczne instrukcje lub komentarze słowne przeznaczone wyłącznie dla wykonawcy.
