Sibelius to najsłynniejszy skandynawski symfonik XX wieku. Był czołową postacią fińskiego życia muzycznego i przyniósł swemu krajowi światowy rozgłos
Johan Julius Christian Sibelius urodził się 8 grudnia 1865 roku w Hämeenlinna w Finlandii, która była wówczas częścią rosyjskiego imperium. Jego ojciec był wojskowym lekarzem chirurgiem. Po śmierci ojca wychowaniem zaledwie trzyletniego Janne zajęły się matka i babcie. Chłopiec wcześnie objawił muzyczny talent — w wieku czterech lat próbował wygrywać akordy i melodie na fortepianie. Już w latach podstawowej szkolnej edukacji grał na fortepianie i skrzypcach oraz marzył, by zostać koncertującym wirtuozem. Pilnie uczył się także łaciny, greki i literatury skandynawskiej. W kraju, w którym językiem urzędowym był szwedzki, a fińskiego używał głównie prosty lud, uczęszczał bowiem do szkoły z wykładowym językiem fińskim.
Pierwszym utworem Sibeliusa była miniatura na wiolonczelę i skrzypce pt. Vattendroppa (Kropla wody), powstała ok. 1875 roku. Początkowo komponował właśnie takie drobne kompozycje kameralne, przeznaczone do domowego muzykowania. Po maturze w 1885 roku Sibelius — za radą wuja — zapisał się na wydział prawa uniwersytetu w Helsinkach. Od początku wiadomo było jednak, że na tym nie poprzestanie. I rzeczywiście — uczył się gry na skrzypcach u Mitrofana Wasilieva i Hermanna Csillaga oraz teorii, kontrapunktu i harmonii u Martina Wegeliusa w helsińskim Instytucie Muzycznym. Wkrótce lekcje teorii przekształciły się w lekcje kompozycji. W orkiestrze uniwersyteckiej Sibelius grał natomiast jako skrzypek, chwalony zresztą za świetną technikę. Dorobek początkującego twórcy wzbogacił się w tym czasie o m.in. trio fortepianowe Lovissa oraz wokalno-instrumentalną Serenadę. Studia w Helsinkach ukoronował kompozytor dziełami kameralnymi — suitami na trio smyczkowe oraz Kwartetem smyczkowym a-moll, po czym zdecydował się na dalsze kształcenie w Berlinie.
Uzyskawszy stypendium, został tam uczniem Alberta Beckera. Nie czuł się jednak dobrze w pesymistycznej i konserwatywnej atmosferze Berlina, więc w 1890 roku postanowił przenieść się do Wiednia, gdzie studiował pod kierunkiem Roberta Fuchsa i Karla Goldmarka. Z zapałem włączył się w życie muzyczne miasta, miał okazje wysłuchać Tristana i Izoldy Wagnera, a także III Symfonii Brucknera, którego uważał z największego żyjącego kompozytora. W tym czasie studiował fińską muzykę ludową i rytmy Kalewali, planując za pośrednictwem tych inspiracji wnieść do swej muzyki element oryginalności. W 1891 roku napisał Uwerturę E-dur oraz Scène de Ballet wykonane pod batutą Roberta Kajanusa na publicznym koncercie. Zaczął też realizować swój największy jak dotąd projekt — dzieło orkiestrowe do sagi Kullervo z fińskiego eposu narodowego — Kalewali, lecz poważna choroba przerwała pracę, którą podjął znów dopiero wiosną 1892 roku, już po powrocie do Finlandii. Wykonanie tego gigantycznego dzieła w pięciu częściach na orkiestrę, chór męski oraz sopran i baryton przyniosło mu wówczas wielki sukces.
W tym samym roku Sibelius ożenił się z Aino Järnefelt, pochodzącą z jednej z najbardziej wpływowych rodzin Finlandii i rozpoczął pracę w konserwatorium w Helsinkach. Po premierach poematu En Saga oraz suity i uwertury Karelia Sibelius zaczął być traktowany jako czołowy fiński kompozytor. W 1896 roku powstała z kolei oparta na Kalewali suita Lemminkäinen, która została uznana przez krytykę z najlepsze dotąd dzieło kompozytora.
W 1897 roku przyznano Sibeliusowi 10-letni grant artystyczny, wypłacany początkowo w wysokości 3000 marek rocznie (współcześnie odpowiada to kwocie 11 000 euro), który równał się półrocznej pensji uniwersyteckiego profesora. Później wypłaty te przekształcono w pensję dożywotnią.
Rok 1899 przyniósł dwa ważne dzieła Sibeliusa — I Symfonię oraz słynny poemat symfoniczny Finlandia. Jego geneza tkwi w muzyce napisanej do wystawy obrazów patriotycznych (szósty obraz, pt. Suomi herää, co znaczy Finlandia przebudzona) jako głos protestu wobec znacznego ograniczenia przez cara Mikołaja II autonomii Wielkiego Księstwa Finlandii. W tym też czasie, używając kart wizytowych swego wuja, Sibelius zaczął używać imienia Jean.
Jan Sibelius, Finlandia
W pierwszej dekadzie XX wieku Sibelius stał się ważną postacią w całym świecie muzycznym. Jego sławę podsycały liczne wykonania jego dzieł za granicą. Prowadził je często Robert Kajanus, ale i sam kompozytor chętnie podróżował, odwiedzając m.in. ponad 30 razy Berlin i kilkakrotnie Anglię. W 1901 roku Sibelius napisał II Symfonię, a dwa lata później swój jedyny koncert skrzypcowy. W 1903 roku zbudował w Järvenpää koła Helsinek rezydencję nazwaną Ainola od imienia swej żony, gdzie mieszkał do końca życia.
Styl muzyczny Sibeliusa, początkowo mocno ugruntowany w tradycji późnoromantycznej, od początku wyróżniał się indywidualnymi rozwiązaniami w zakresie kolorystyki i rozwoju motywicznego oraz wybitnie narodowym etosem. Dojrzałe dzieła symfoniczne dowodzą dalszego rozwoju elementów indywidualnego stylu kompozytora i obfitują w bezprecedensowe zestawienia instrumentów, zaskakujące zwroty harmoniczne i zróżnicowane emocje. Przyciemnienie nastroju w muzyce Sibeliusa z początku drugiej dekady XX stulecia postrzega się jako przejaw kryzysu zdrowotnego, gdyż w 1908 roku kompozytorowi usunięto groźny guz krtani.
Od czasu IV Symfonii (1911) subtelne cieniowanie harmoniczne i instrumentacyjne stało się w dziełach Sibeliusa jeszcze bardziej wysublimowane. Fińska mitologia i natura zainspirowały takie poematy symfoniczne, jak Luonnotar (1913), Aallottaret (Oceanidy) — prawykonany w 1914 roku podczas pobytu twórcy w Stanach Zjednoczonych — czy Tapiola (1926).
Lata I wojny światowej spędził Sibelius w Finlandii, pracując nad trzema wersjami swej V Symfonii. Po skomponowaniu VI i VII Symfonii (1922-1924) oraz Tapioli — utworów uważanych kwintesencję jego twórczych aspiracji — w zasadzie zaprzestał komponowania. Był wobec siebie coraz bardziej krytyczny i coraz bardziej odizolowany od świata. Próbował jeszcze napisać VIII Symfonię, ale zaawansowane szkice do niej spalił wraz ze swymi innymi niedokończonymi dziełami ok. 1945 roku. Przez 30 lat skupiał się głównie na dokonywaniu korekt i transkrypcji swych dzieł. Zmarł 20 września 1957 roku w wyniku udaru mózgu. Podczas uroczystości pogrzebowych hołd kompozytorowi oddało ponad 17 000 ludzi.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
Sibelius był dobrym pianistą, często improwizował na fortepianie i używał tego instrumentu w procesie komponowania. Nie był jednak całkowicie usatysfakcjonowany jego brzmieniem — żałował, że fortepian nie śpiewa.
Sibelius był miłośnikiem tytoniu i alkoholu. Ma to związek z psychologią i zdolnościami synestetycznymi kompozytora. Zapach cygara był jednym z nielicznych wspomnień o ojcu, a i Sibelius nieustannie roztaczał go wokół siebie. Z kolei sos z czerwonego wina podawany pieczonego ptactwa kojarzył mu się z radosnym, czerwonym kolorem C-dur.
W swoich szkicownikach Sibelius notował nie tylko nuty, lecz także obliczenia finansowe, fragmenty korespondencji, a nawet sugestie menu, jak np. — wedle jednego z zapisków — grillowana ryba, ziemniaki z masłem i pietruszką, sos: masło, cytryna, koperek, pietruszka, szczypiorek i olej.
