Jego dzieła reprezentują przede wszystkim nurt programowy i operowy. Ze względu tematykę i wyraz dzieł scenicznych jest też kojarzony z muzycznym ekspresjonizmem
Ponieważ ojciec Straussa był znakomitym waltornistą Opery Dworskiej, szybko rozpoznał u syna muzyczny talent. Ryszard (ur. 11 czerwca 1864 roku w Monachium) miał wtedy zaledwie cztery lata, a już jako sześciolatek pisał pierwsze drobne kompozycje. Pierwsze większe jego dzieła z początku lat 80. okazały się dowodem świetnego opanowania warsztatu kompozytorskiego i wyrastały z klasycystycznej, antywagnerowskiej tradycji (cykle pieśni, dwie symfonie, kwartet smyczkowy czy sonata na wiolonczelę).
W 1885 roku, przy poparciu Hansa von Bülowa, Strauss rozpoczął karierę dyrygencką. Rok później, podczas wizyty w Bayreuth kompletnie zmienił swój stosunek do Wagnera, co miało znaczny wpływ na jego dalszą twórczość i karierę dyrygencką. Powstały wówczas pierwsze jego utwory reprezentujące gatunek poematu symfonicznego — Aus Italien (1886 r.), Makbet (1888 r.), Don Juan (1889 r.), Tod und Verklärung (Śmierć i wyzwolenie, 1889 r.). Są to dzieła opowiadające za pomocą muzyki pewną historię, w których sekcje instrumentalne orkiestry reprezentują określonych bohaterów. W latrach 1889-1894 był Strauss dyrygentem w Weimarze i tam poznał śpiewaczkę Paulinę de Ahna, która została jego żoną.
W 1894 r. Strauss objął stanowisko pierwszego dyrygenta Opery w Monachium, a w 1898 r. analogiczne — w Berlinie. Ten nawał obowiązków nie przeszkadzał mu w tworzeniu — w następnych latach skomponował m. in. słynne poematy symfoniczne — Till Eulenspiegels lustige Streiche (Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała, 1895 r.), Also spracht Zarathustra (Tako rzecze Zaratustra, 1896 r.), Don Kichot (1897 r.), Ein Heldenleben (Życie bohatera, 1898 r.) oraz Sinfonia domestica (1903 r.). Później skoncentrował się na operze. Jego Salome (1905 r., do tekstu Oskara Wilde’a) i Elektra (1909 r.) wywodzą się z koncepcji dramatu muzycznego Wagnera i postrzegane są jako szczególne, udramatyzowane poematy symfoniczne o niezwykle silnej ekspresji. Dzieła sceniczne pozostały dominującym nurtem twórczości Straussa do końca jego życia, a największą sławą wśród nich cieszą się do dziś Das Rosenkavalier (Kawaler z różą, 1911 r.) i Die Frau ohne Schatten (Kobieta bez cienia, 1919 r.).
Richard Strauss, Tako rzecze Zaraturstra
Po I wojnie światowej Strauss był dyrektorem Opery Wiedeńskiej i wykładowcą kompozycji w berlińskiej Akademie der Kunste. Od 1924 r. poświęcił się wyłącznie komponowaniu, tylko czasami dając się namówić na prowadzenie własnych utworów. W latach 1933-35 Richard raz jeszcze objął stanowisko publiczne, pełniąc funkcje prezesa tzw. Reichmusikkammer. Uczynił to z powodów finansowych oraz ze względu na konieczność ochrony swej synowej, która była Żydówką i wnuków. Prowadził jednak wewnętrzną, prywatną wojnę z nazistowskimi ideami. Ale kiedy zdjęto z afisza jego dzieło, do którego libretto napisał Stefan Zweig, ostentacyjnie zrzekł się stanowiska. W związku z tym epizodem, po wojnie, ponad osiemdziesięcioletniego kompozytora postawiono przed komisją denazyfikacyjną. Na szczęście uniewinniono go i mógł wrócić do Szwajcarii, gdzie od końca wojny przebywał na dobrowolnym wygnaniu. Zmarł 8 września 1949 roku w swym domu w Garmisch-Partenkirchen.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
Nie istnieje żadna rodzinna relacja między Ryszardem Straussem, a słynnym kompozytorem wiedeńskich walców Johannem.
Prawdopodobnie najbardziej znanym poematem symfonicznym Straussa jest Also Sprach Zarathustra. Jego fanfarowy motyw czołowy został wykorzystany na przykład w filmie 2001: Odyseja kosmiczna. Pojawia się też często w spotach reklamowych.
Strauss był wielkim miłośnikiem podróży. Wielokrotnie odwiedzał Włochy i Grecję, a jako dyrygent odwiedził niemal całą Europę oraz Amerykę Północną i Południową. Bardzo lubił prowadzić samochód, co uznawał za rodzaj relaksu. Pierwszy automobil zakupił już w 1907 roku.
Do posłuchania w Kanonie Muzykoteki Szkolnej:
