Kompozytor i dyrygent uznany za jednego z największych innowatorów w muzyce XX wieku
Edgar Varèse urodził się 22 grudnia 1883 roku w Paryżu. Zainteresowanie muzyką wykazywał od dziecka, a gdy w 1893 roku jego rodzina przeniosła się do Turynu (urodzony w Piemoncie ojciec był naturalizowanym Francuzem), chłopiec rozpoczął systematyczną naukę muzyki. Najpierw studiował harmonię i kontrapunkt prywatnie, a potem grę na perkusji w konserwatorium. Podjął też pierwsze próby kompozytorskie — w wieku 17 lat skomponował nawet operę. Zamiłowania Edgara nie były jednak dobrze widziane przez ojca, który spodziewał się, że syn – jak on – zostanie inżynierem. Mimo konfliktu z ojcem w wieku 21 lat Varèse wstąpił do Schola Cantorum w Paryżu, by studiować kompozycję u Alberta Roussela oraz dyrygenturę u Vincenta d'Indy. Potem przeniósł się do paryskiego konserwatorium do klasy Charles’a Widora. Niestety, partytury młodzieńczych dzieł Varèse‘a zaginęły w czasie I wojny światowej.
W 1908 roku Edgar przeniósł się do Berlina. Tam w 1910 roku Richard Strauss zaaranżował mu debiut kompozytorski. Jednak premiera Bourgogne (1908) nie spotkała się z uznaniem, a kompozytor zniszczył partyturę. Do poszukiwania własnego stylu muzycznego zachęciły go spotkania z Claudem Debussym i Ferrucio Busonim — autorem koncepcji nowej estetyki muzycznej, która bardzo go zafascynowała. Wybuch wojny zniweczył plany Varèse'a w zakresie kariery dyrygenckiej, a sam twórca w 1915 roku zdecydował się wyjechać do Ameryki. Początkowo zarabiał na życie instrumentując, kopiując nuty i dając lekcje muzyki, ale od momentu, gdy z sukcesem zadyrygował Requiem Hectora Berlioza w Nowym Jorku, otworzyły się przed nim koncertowe estrady. W 1921 roku wraz z Carlosem Salzedo założył International Composers Guild, która przez 6 lat istnienia dała premiery 56 współczesnych kompozycji, w tym dzieł Schönberga, Strawińskiego, Berga, Hindemitha, Bartóka, Weberna i Cowella.
Pierwszym większym utworem skomponowanym przez Varèse'a w USA było Amériques (1921), po którym nastąpiła seria istotnych dla rozwoju jego języka muzycznego kompozycji — Offrandes (1922), Hyperprisim (1923), Octandre (1924) i Intégrales (1925). Muzyka zorganizowana jest w nich w bloki mas brzmieniowych. Subtelne kontrasty w zakresie barwy, faktury, rytmu i wysokości dźwięku tworzą wrażenie falowania i przepływania swoistych „obrazów dźwiękowych”.
Edgar Varèse, Amériques
W latach 20. i 30. Varèse wielokrotnie podróżował między Ameryką a Europą. W Paryżu eksplorował możliwości brzmieniowe instrumentów takich jak fale Martenota czy theremin, wykorzystany w Equatorial z 1932 roku. W Ionisation (1931) zademonstrował z kolei nieznane wcześniej możliwości operowania orkiestrowym zespołem instrumentów perkusyjnych.
Varèse marzył o „wyzwoleniu dźwięku” z ograniczeń skali, stroju równomiernie temperowanego, o oderwaniu muzyki od dotychczasowych zasad rządzących jej strukturą. Bezskutecznie starał się zrealizować pomysł zbudowania nowego, uniwersalnego instrumentu muzycznego. Szukał wsparcia w Guggenheim Foundation i w Bell Telephone Company, próbował swą ideą zainteresować producentów filmowych. Brak sukcesu doprowadzał go do frustracji — w pierwszej połowie lat 40. przestał komponować, a w 1943 roku założył New York Chorus, z którym wykonywał muzykę barokową i renesansową, odwołując się do rozbudzonych jeszcze na studiach zainteresowań muzyką dawną.
Największy sukces i sławę osiągnął Varèse dzięki Poème électronique — dziełu zamówionym na Wystawę Światową w Brukseli w 1958 roku. Zaprezentowany w zaprojektowanym przez Le Corbusiera pawilonie Philipsa utwór na taśmę wypełnił pomieszczenie niezwykłym brzmieniem z ponad 400 głośników, tworząc realistyczne poczucie przestrzenności muzyki. Ostatnim utworem Varèse’a okazał się Nocturnal z 1961 roku. Kompozytor planował jeszcze napisanie wokalno-instrumentalnego dzieła pt. Nuit, jednak jego ukończenie uniemożliwiła mu choroba. Zmarł 6 listopada 1965 roku w nowojorskim szpitalu, w wyniku pooperacyjnego zakażenia. Jego ciało zostało — zgodnie z ostatnią wolą — skremowane, a prochy rozsypane.
dr hab. Iwona Lindstedt
Ciekawostki
Ogromnie zafascynowany muzyką Varèse'a był Frank Zappa — ikona ekscentrycznego rocka i jazzu. Z religijną niemal obsesją słuchał perkusyjnych Jonizacji, co doprowadziło go do odkrycia innych modernistycznych kompozytorów i stylów.
Niektóre nieukończone lub pozostające w szkicach dzieła do obiegu artystycznego włączył opiekun spuścizny Varèse'a — Chou Wen-Chung. Tak stało się np. z Etude pour Espace (1947) na chór, 2 fortepiany i perkusję. Kompozycja ta była studium do Espace, koncepcji swoistego „przestrzennego montażu dźwiękowego”, który miał być transmitowany jednocześnie z wielu miejsc na ziemi i następnie resyntetyzowany.
