Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli muzyki renesansu w Polsce. Pierwszy polski twórca, którego dzieła drukowano za granicą
Podobnie jak o wielu polskich kompozytorach XVI wieku, również o Wacławie z Szamotuł wiadomo niewiele. Nie wiemy, kiedy się dokładnie urodził ani kiedy zmarł, choć jesteśmy pewni, że żył krótko, zaledwie 34 lata. Uczył się w Collegium Lubrańskiego w Poznaniu, a potem na uniwersytecie w Krakowie. Przez jakiś czas był sekretarzem kasztelana Hieronima Chodkiewicza w Trokach na Litwie, a potem trafił na królewski dwór Zygmunta Augusta. W służbie króla pozostawał przez kilka lat (w latach 1547-1555), zajmując posadę, która nazywała się compositor cantus (kompozytor muzyki wokalnej). Był więc „etatowym” kompozytorem królewskim, co w tamtych czasach nie było wcale tak powszechne. Jednak w 1555 roku zmienił protektora i związał się z dworem księcia Mikołaja Radziwiłła „Czarnego” w Wilnie. Wokół księcia Radziwiłła skupili się polscy zwolennicy kalwinizmu — jednego z ważniejszych odłamów reformacji, nazwanego tak od nazwiska jego twórcy — Jana Kalwina. Życie Wacława z Szamotuł było więc rozdarte pomiędzy dwoma konfesjami — katolicką (gdy był na dworze Zygmunta Augusta) i kalwińską (gdy związał się z księciem Radziwiłłem), a także pomiędzy dwoma, złączonymi wówczas unią, krajami — Polską (Poznaniem i Krakowem) i Litwą (Trokami i Wilnem). Nic dziwnego więc, że kompozytor cieszy się niezwykłą estymą wśród polskich ewangelików reformowanych (spadkobierców kalwinizmu), a Litwini chętnie wpisują go na karty historii muzyki swojego kraju.
To rozdarcie oddaje twórczość Wacława z Szamotuł. Jako nadworny kompozytor królewski tworzył muzykę religijną (katolicką) do tekstów łacińskich, nawiązującą w stylu do polifonii franko-flamandziej (np. Jacoba Clemensa non Papa). Niewiele z niej dotrwało do naszych czasów — zaginęła na przykład jego ośmiogłosowa msza, wspomniania w inwentarzu kapeli królewskiej (1572 r.). Dwa motety Wacława z Szamotuł wydane zostały drukiem w Norymberdze, najpierw In te domine speravi (1554), a potem Ego sum pastor bonus (1564 r.), zaś monumentalny cykl lamentacji i pasji ukazał się — pod protekcją króla — w Krakowie (1553 r.). Dowodzą one kunsztu Wacława, który w tych czterogłosowych kompozycjach wykazuje się wielką inwencją melodyczną i sprawnością w posługiwaniu się skomplikowanym kontrapunktem (na przykład motet Ego sum pastor bonus — Ja jestem dobrym pasterzem).
Wacław z Szamotuł, Już się zmierzcha
Realizując postulaty reformacji, która stawiała na prostszą i przystępniejszą muzykę dla wszystkich wiernych, Wacław komponował również nieskomplikowane pieśni. Obok utworów na jeden głos jest wśród nich osiem krótkich kompozycji przeznaczonych na cztery głosy. Jakże różnią się one od motetów: na próżno w nich szukać polifonicznych „sztuczek kompozytorskich”, melodie i rytm są proste, tekst podany w sposób przystępny i wyrazisty. Były one przeznaczone dla „zwykłych” ludzi (podobnie jak późniejsze psalmy Mikołaja Gomółki), zapewniając im możliwość modlitwy poprzez śpiew. Wacław z Szamotuł komponował te pieśni między innymi do tekstów Mikołaja Reja (również wyznawcy kalwinizmu), choć sam też parał się poezją, tyle że w języku łacińskim. Oj Wacławie, ładnie to tak — wszak Polacy nie gęsi, iż swój język mają!
dr hab. Paweł Gancarczyk, prof. IS PAN
Ciekawostki
Jedna z wielogłosowych pieśni Wacława z Szamotuł znacznie wykracza poza prostotę tego typu utworów. Pojawiają się w niej imitacje oraz różne figury muzyczne oddające charakter tekstu. Jest to słynne Już się zmierzka, czyli Modlitwa gdy dziatki spać idą. Utwór ten ma w swoim repertuarze niemal każdy polski chór — czy to zawodowy, czy to amatorski. Trudno bowiem przejść obojętnie wokół piękna tej pieśni — podziałało ono również na Henryka Mikołaja Góreckiego (1933–2000), który na kanwie jej melodii tenorowej skomponował Kwartet smyczkowy Już się zmierzcha, op. 62.
Do posłuchania w Kanonie Muzykoteki Szkolnej:
