Geniusz architektury i muzyki oraz architektury w muzyce, mistrz glissand i mas dźwiękowych, energetycznych rytmów i matematycznych abstrakcji przekładanych na dźwięki
Iannis Xenakis urodził się 29 maja 1922 roku w greckiej rodzinie, w rumuńskiej miejscowości Braïla. Gdy miał 4-5 lat, jego muzyczną wrażliwość kształtowała muzyka grana przez matkę na fortepianie i ta, którą słyszał przez radio: klasyczna, cygańska, popularna. W wieku 10 lat został wysłany do szkoły z internatem na wyspie Spetses w Grecji. Czuł się tam samotny, a wolny czas przeznaczał na poznawanie nauki i literatury greckiej, co pasjonowało go przez całe późniejsze życie. Poznał też bizantyjską muzykę liturgiczną, ludową muzykę i taniec grecki, śpiewał w szkolnym chórze.
Studiował architekturę i inżynierię w Atenach, uczył się gry na fortepianie i teorii muzyki. Podczas II wojny światowej brał udział w greckim lewicowym ruchu oporu. W tym czasie, dzięki koledze z partyzantki poznał muzykę Beli Bartóka, Claude Debussy’ego i Maurice Ravela. Gdy uczestniczył w demonstracjach przeciw siłom brytyjskim, które wkroczyły do Grecji pod koniec 1944 roku, został zraniony pociskiem w twarz. Utracił wzrok w jednym oku, trwale też uszkodzony został jego słuch, a na lewym policzku do końca życia pozostała mu głęboka blizna. Natomiast wrażenia dźwiękowe z demonstracji znalazły wyrazisty ślad w jego późniejszej muzyce. W 1946 roku ukończył politechnikę, niedługo później, w roku 1947 zbiegł z Grecji i dotarł do Paryża jako polityczny uchodźca. Tymczasem w Grecji, gdzie rządy sprawowała prawica, został zaocznie skazany na śmierć.
Iannis Xenakis, Metastaseis
W Paryżu jako architekt został asystentem słynnego Le Corbusiera (1887-1965), architekta, urbanisty i malarza, autora szeregu modernistycznych, skrajnie nowoczesnych i słynnych realizacji. W trakcie współpracy z Le Corbusierem Xenakis zaprojektował Pawilon Philipsa na Wystawie Międzynarodowej w Brukseli w roku 1958, w którego niezwykłej bryle odtwarzany był z 400 głośników Poemat elektroniczny (Poème Électronique) Edgara Varèse’a, przy czym dźwiękowi towarzyszyły projekcje zdjęć. Co ciekawe, to szkice do pierwszej kompozycji orkiestrowej Xenakisa, jaką był utwór Metastaseis, posłużyły za punkt wyjścia do stworzenia projektu Pawilonu, zainspirowanego kształtem paraboloid hiperbolicznych... A zatem to koncepcje muzyczne były inspiracją dla architektury — tak naprawdę, obie te dziedziny w myśleniu Xenakisa łączy matematyka. W kolejnych latach oddalił się od architektury na rzecz muzyki, komponując szereg dzieł orkiestrowych, w których potężne masy dźwięku poruszają się w przestrzeni, a także realizując utwory mniejszych rozmiarów, co charakterystyczne, zawsze kipiące energią i nowoczesnym myśleniem kompozytorskim.
dr Katarzyna Naliwajek-Mazurek
Ciekawostki
Słynną wykonawczynią utworów Xenakisa jest polska klawesynistka mieszkająca we Francji, Elżbieta Chojnacka, której kompozytor dedykował swoje kompozycje na klawesyn oraz na klawesyn i perkusję.
