Cantus firmus to termin łaciński, który znaczy dosłownie „śpiew stały”. Nazywano tak melodię wykorzystaną w utworze wielogłosowym, istniejącą zanim ten utwór powstał
Najczęściej cantus firmus pochodził z bogatego repertuaru śpiewów gregoriańskich – antyfon, sekwencji czy hymnów. Była to jednak tylko jedna z wielu możliwości: kompozytorzy sięgali również po melodie pieśni i piosenek (często świeckich), melodie wyjęte z innych utworów wielogłosowych, bądź też sami wymyślali cantus firmus. Czasem były to śpiewy rozbudowane i długie, w innych przypadkach mogło to być dosłownie kilka dźwięków (np. dźwięki heksachordu). Uzyskane w ten sposób melodie stawały się następnie punktem wyjścia do skomponowania utworu wielogłosowego: były w nim przytaczane w jednym z głosów (najczęściej w tenorze) bądź pojawiały się w różnych głosach. Ulegały też rozmaitym przekształceniom rytmicznym i melodycznym.
Historia cantus firmus zaczyna się wraz z początkiem wielogłosowości. Najpierw – już w IX wieku – chodziło po prostu o dodanie do znanej melodii chorałowej nowego głosu (kontrapunkt). Traktowano to jako rodzaj ozdobienia śpiewu jednogłosowego. Z czasem techniki operowania cantus firmus stawały się coraz bardziej skomplikowane, tak jak komplikowała się coraz bardziej polifonia. W XV wieku zarówno dobór melodii, jak i sposób jej wykorzystania w mszach czy motetach był na tyle różnorodny i ważny, że decydował nie tylko o muzycznych walorach kompozycji, ale też o jej funkcjach i znaczeniu. Niektóre melodie zyskały szczególną sławę u kompozytorów, stając się podstawą skomponowania bardzo wielu utworów (np. piosenka o człowieku „uzbrojonym”, L’homme armé, na bazie której powstało około 40 mszy). Cantus firmus spotykamy też w muzyce baroku, np. w utworach organowych czy chóralnych Jana Sebastiana Bacha, który wykorzystywał melodie chorału protestanckiego. Opracowanie jakiejś wyjściowej melodii w sposób wielogłosowy było bardzo ważną umiejętnością, uczoną w ramach nauki o kontrapunkcie.
Dr Paweł GANCARCZYK
