W systemie równomiernie temperowanym jest to nazwa interwału złożonego z sześciu półtonów, dzielącego oktawę na dwie identyczne części-połowy – przewrotem trytonu jest tryton
Istnieją dwa warianty trytonu: kwarta zwiększona i kwinta zmniejszona, co wynika z ortografii muzycznej, ale także ze sposobu, w jaki dany interwał się rozwiązuje. A rozwiązuje się zgodnie z kierunkiem alteracji, czyli kwarta zwiększona do góry (c-fis-g), a kwinta zmniejszona w dół (c-ges-f). Harmonicznie tak samo: kwarta zwiększona rozwiązuje się ruchem przeciwnym na sekstę (c-fis na h-g), zaś kwinta zmniejszona, także ruchem przeciwnym, na tercję (c-ges na d-f).
Jak widać, w istocie mamy do czynienia z dwoma różnymi interwałami. Wszystko ginie w mrokach średniowiecza i jest to historia fascynująca. Tu zajmiemy się właściwym trytonem, czyli kwartą zmniejszoną. O kwincie zmniejszonej poczytajcie w artykule diabolus in musica.
Tryton znaczy „(złożony) z trzech całych tonów”. W skali diatonicznej jest tylko jeden taki interwał: f-h i jest to kwarta zwiększona. Sprawdźmy: f-g (cały ton), g-a (cały ton), a-h (cały ton). Trzy całe tony. Tryton.
A przewrót? Nie da rady: kwinta nigdy nie będzie złożeniem trzech sekund – to zawsze będzie kwarta. Sprawdzamy: h-f w skali diatonicznej to złożenie h-c (półton), c-d (cały ton), d-e (cały ton), e-f (półton). Zatem h-f w tym pierwotnym znaczeniu nie może być nazwany trytonem, bo nie składa się z trzech tonów (tylko z czterech, w dodatku o różnym rozmiarze). Powiecie: a co z h-cis-dis-f? Odpowiem: mówimy o diatonice, pamiętacie? cis i dis to przecież dźwięki chromatyczne.
W muzyce kościelnej średniowiecza tryton nie występował. Czy był zakazany? Nie! Po prostu – nie występował. Muzyka ta od początku XI wieku była oparta na systemie transponowanych heksachordów, wprowadzonych przez Gwidona z Arezzo (heksachord oznacza wybór sześciu kolejnych dźwięków skali diatonicznej. Interwał f-h nigdy tam nie występował, bo zawsze brakowało jednego z tych dwóch dźwięków. Sprawdźmy: heksachord durum od g: g-a-h-c-d-e (nie ma f, a wszystkie kwarty są czyste), heksachord naturale od c: c-d-e-f-g-a (nie ma h – właśnie tu się heksachord urywa – a wszystkie kwarty są czyste), heksachord molle od f: f-g-a-b-c-d (nie ma h – jest b molle! i nie ma problemu…). Wszystkie melodie chorałowe (jednogłosowe) oparte są na heksachordach, poza tym unika się w nich dużych skoków: występują tylko sekundy i tercje. Trytonu nie ma, bo po prostu nie ma jak się pojawić.
W muzyce świeckiej średniowiecza, w której ten system nie obowiązywał, spotkać można nieraz zwiększoną kwartę jako dźwięk prowadzący na kwintę czystą, c-fis-g albo g-dis-e. Mistrzem jej użycia był Guillaume de Machaut.
I wreszcie trzeba powiedzieć o tym, że w muzyce ludowej kwarta zwiększona występuje często – u nas szczególnie wyraźnie w muzyce góralskiej. Wielu z nas było uczonych piosenki W murowanej piwnicy na białych klawiszach fortepianu, zaczynając od c… fałsz! Trzeba grać wszystko tak samo, na białych klawiszach, tylko od f. Od f zaczyna się też jedna z diatonicznych skal używanych w średniowieczu, lidyjska. Dlatego kwarta zwiększona bywa nazywana kwartą lidyjską. Pięknie wykorzystuje ją Claude Debussy w Popołudniu fauna.
